VORBAR - REČNIK
(separat)

а1 (predl.) — ① kao proklitički član označava svršenu glagolsku radnju ∎ a mînkat — jeo je, završio je sa jelom ∎ a gaćit lukru — završio je posao ∎ grîu a rasarit — pšenica je nikla ② ispred zamenica označava prisvojnost ∎ a mĭeu — moj, koji pripada meni ∎ a tĭeu — tvoj, koji pripada tebi [Por.] ♦ etim. < lat. ad

a2 (uzv.) — ① označava iznenađenje, radost, čuđenje: a! molim! šta? ∎ a?! śe ḑîś?! — a?! šta kažeš? ② zavisnosti od načina razgovora, naročito kada mlađa osoba razgovara sa starijom, „a” se kao odziv smatra neuljudnim ∎ raspunsu ku „a” nuĭe omeńiesk — odazivanje sa „a” nije uljudno [Por.]

aăla (аĭа) (mn. aăĭa, аăļа) [akc. aăla] (zam.) — onaj, ono; taj ∎ aăla uom — onaj čovek ∎ aăla kopil — ono dete ∎ aĭa muĭarĭe — ona žena ∎ aăļa muĭerĭ — one žene [Por.] ♦ dij. var. ăla (aĭa) (mn. ăĭa, ăļa) [Kmp.] ♦ rum. ăla ♦ etim. < lat. illum, illa.

aăsta (asta) (mn. aășća) [akc. aăsta] (zam.) — ovaj ∎ aăsta uom — ovaj čovek ∎ astanuapće (=asta + nuapće) — ove noći, noćas [Por.] ♦ dij. var. ăsta (mn. ășťa) [Kmp.] ♦ rum. ăsta ♦ etim. < lat. istum, ista.

abaćarĭe (mn. abaćerĭ) [akc. abaćarĭe] (i. ž.) — skretanje, promena pravca kretanja ∎ dakă nu baź sama unđe ĭe abaćarĭa, aĭ sî rataśeșć — ako ne paziš gde je skretanje, ima da zalutaš ♦ var. abatutu [Crn.] ♦ rum. abаtere

abaće (ĭuo abat, ĭel abaće) [akc. abaće] (gl. p. ref.) — ① skretati sa pravca, sklanjati se u stranu ∎ sa abaće đin drum în lăturĭ — sklanja se s puta u stranu ∎ unđe să va abaća lumĭa-ĭa, kînd sa va puńa pluaĭa? — gde li će se skloniti ti ljudi, kada bude udarila kiša? ② (izob.) navraćati, svraćati ∎ sa abaće pi la nuoĭ — navraća kod nas [Por.] ♦ dij. var abaťe [Kmp.] ♦ rum. abate ♦ etim. < lat. abbattere

abatut (abatută) (mn. abatuț, abatuće) [akc. abatut] (prid.) — ① skrenut, koji je promenio pravac kretanja ∎ sîngur ĭe đivină śe ĭe abatut đi pi drum — sam je kriv što je skrenut sa puta ② (fig.) poremećen u duševnom ili društvenom smislu ∎ lasă-l, vĭeḑ kî ĭe zminćit șî abatut la kap — pusti ga, vidiš da je poremećen i skrenut [Crn.] ∎ abatut đin minće — umno poremećen, blesav, ćaknut [Por.] ♦ rum. abătut

abatutu [akc. abatutu] (i. ž.) ● v. abaćarĭe [Crn.]

abĭa [akc. abĭa] (pril.) — jedva, teško, na jedvite jade ∎ abĭa ĭeșîrîm đin morśilarĭ — jedva izađozmo iz blatišta [Por.] ♦ rum. abia ♦ etim. < lat. ad vix

Abraș [akc. Abraș] (i. m.) (antr.) — lično ime rodonačelnika familije Abrašešti u Prahovu ∎ Abraș a fost kińez la Praova doĭspreče ań — Abraš je bio knez u Prahovu dvanaest godina [Kmp.] ♦ rum. Abraș ♦ etim. < tur. abraş „pegavko”

Abrașești [akc. Abrașești] (i. m.) — (antr.) Abraševci, vlaški nadimak roda Abrašević iz Prahova, koji se doselio iz krajinskog sela Bukovče, a čiji je rodonačelnik bio Vlah sa nadimkom Abraš ∎ Vlasťikă,Ťikă lu Abraș — Vlastimir Abrašević [Kmp.] ♦ rum. Abrașești

abur (mn. aburĭ) [akc. abur] (i. m.) — ① para, isparina ∎ apa fĭarbe ku aburĭ — voda ključa sa parom ② sumaglica ∎ abur đi śĭață — pramen magle ③ povetarac, lahor ∎ frumuos ĭe vara pin zăpușală, kînd vińe đi vrunđiva vrun abur đi vînt — lepo je leti po sparini kad naiđe odnekud zapah vetra [Por.] ♦ rum. abur ♦ etim. < alb. avull

aburi (ĭuo aburĭesk, ĭel aburĭașće) [akc. aburi] (gl. p. ref.) — ① isparavati se, puštati paru ∎ apa fĭarbe șî aburĭașće — voda ključa i isparava ② duvati (za vetar), zapahnuti (za miris) ∎ batu un vîntuț, șî ńe aburi un miruos frumuos đi la fluorĭ đin građină — pirnuo je neki vetrić, i zapahnuo nas je pijatan miris cveća iz bašte ♦ up. nîpari [Por.] ♦ rum. aburi

aburiĭe (mn. aburiĭ) [akc. aburiĭe] (i. ž.) — a. isparina, para ∎ dupa pluaĭe kaldă vara, đin pomînt ĭasă multă aburiĭe — posle tople letnje kiše, iz zemlje izlazi mnogo pare b. magla na glatkim i providnim površinama, nastala hvatanjem pare na njima ∎ unđe sa fĭerb uaļiļi, dakă nu sa đeșkid ferĭeșćiļi, sa faśe mare aburirĭe, șî pi stîklă sa prinđe śĭață — gde se kuva jelo, nastaje velika isparina, i na staklo se hvata magla [Por.] ♦ rum. aburire

aburire [akc. aburire] (i. ž.) ● v. aburiĭe [Por.] ♦ rum. aburire

aburit (aburită) (mn. aburiț, aburiće) [akc. aburit] (prid.) — a. zamagljen ∎ stîkla la ferĭastă ĭe aburită, nu sa vĭađe pin ĭa ńimika — staklo na prozoru je zamagljeno, ne vidi se kroz njega ništa b. oparen, koji je bio izložen pari; navlažen parom ∎ n-a uskat rufiļi, numa ļ-a lasat aburiće în kutariță — nije osušila rublje, nego ga je ostavila vlažnog u korpi [Por.] ♦ rum. aburit

aburĭală (mn. aburĭеlurĭ) [akc. aburĭală] (i. ž.) — isparenje ∎ s-a bulnavit la lukru đin vro aburĭală grĭa — razboleo se na poslu od nekog teškog isparenja [Por.] ♦ rum. abureală

aburĭel (mn. aburĭeļ, aburĭaļe) [akc. aburĭel] (i. s.) — povetarac, tih vetrić, lahor ∎ a batut pin krĭanźe un aburĭel kald — dunuo je kroz granje topao lahor ♦ var. aburĭeluț ♦ / dem. < abu + -ĭel [Por.] ♦ rum. aburel

aburĭeluț [akc. aburĭeluț] (i. m.) ● v. aburĭel [Por.]

aburuos (aburuosă) (mn. aburuoș, aburuasă) [akc. aburuos] (prid.) — naparen, pokriven parom; koji isparava; koji u sebi ima paru; isparljiv ∎ dupa pluaĭe, a veńit pista nuoĭ un danf aburuos, kald — posle kiše, zapahnula nas je topla para [Por.] ♦ rum. aburos

abușļa [akc. abușļa] (pril.) — potrbuške; na trbuhu (ležati ili puziti) ∎ ńiś abușļa nu ĭeșîm đin așa ĭarnă grĭa — nu puzeći nećemo izaći iz ovako teške zime [Por.] ♦ dij. var. abușîļa ∎ kopilu krĭașće, a porńit sî mĭargă abușîļa — dete raste, počelo je da puzi [Crn.] ♦ rum. a bușilea ♦ etim. < bug. buša, srb. bušiti

ață (mn. ață) [akc. ață] (i. ž.) — konac, nit, vlakno ∎ ață đi kusut — šivaći konac ∎ ka pi ață — kao pod konac (za nešto što je dobro poređano) ∎ ļagă ața, faśe nuod — vezuje konac u čvor ♦ (augm.) ațuoń — končina [Por.] ♦ rum. aţă ♦ etim. < lat. acia

ațîța (ĭo ațîț, ĭel ațîță) [akc. ațîța] (gl.) — potpaliti, pripaliti, džarati; raspaljivati ∎ nu ațîța foku — ne potpaljuj vatru [Kmp.] ♦ dij. var. ațîțîĭa (ațîîĭe, ațîțîĭ) [akc. ațîțîĭa] ∎ ļamńiļi sînt zîmosăś, nu sa puaće ațîțîĭa fuoku ku ĭaļe — drva su sirova, sa njima se ne može potpaliti vatra [Por.] ♦ rum. aţâţa ♦ etim. < lat. *attitiare

ațîțîĭat (ațîțîĭată) (mn. ațîțîĭaț, ațîțîĭaće) [akc. ațîțîĭat] (prid.) — ① potpaljen ∎ fuoku ĭe ațîțîĭat — vatra je potpaljena ② (fig.) isprovociran, izazvan ∎ a veńit ațîțîĭat đi śeva, șî sa luvă la gîlśavă — došao je izazvan nečim, i započeo svađu [Por.] ♦ dij. var. ațîțat [Kmp.] ♦ rum. aţâţat

ațîșuară (mn. ațîșuarе) [akc. ațîșuară] (i. ž.) — (demin.) končić, mali konac ∎ ațîșuară supțîrikă — tanušan končić (pleonazam) [Por.] ♦ rum. aţișoară

ațui (ĭuo ațuĭesk, ĭel ațuĭașće) [akc. ațui] (gl.) — obeležiti obojenim i zategnutim koncem pravu liniju na gredi ∎ ața sa mînžîașće ku karbuńe, sa-nćinźe țapîn pi grîndă, șî sa traźe la mižluok ka la ark, șî sa slubuađe să đa-n grindă — konac se namaže ugljenom, jako se zategne na gredi, povuče se na sredini kao kad se napinje luk, i naglo pusti da udari u gredu ∎ maĭsturu ațuĭașće grinda đi śopļit — majstor „okončava” gredu za tesanje [Crn.]

ațuit (mn. ațuiturĭ) [akc. ațuit] (i. m., prid.) — ① (i. m.) okončavanje, ravnanje po koncu, postupak u zidarstvu i tesarstvu ∎ kînd sa apukă đi śopļit, maĭsturu ațuĭașće ļiemnu — kad započne tesanje, majstor okončava drvo ② (prid.) — okončan, obeležen koncem ∎ ļiemnu ĭe ațuit, ńi apukîăm sî śopļim — drvo je okončano, počinjemo sa tesanjem [Crn.]

ațuoń (mn. ațuańe) [akc. ațuoń] (i. m.) — (augm.) končina, veliki ili debeli konac; končetina ∎ a tuors o ață gruoasă ka źeĭśtu, un ațuoń ku tuot — isprela je konac debljine prsta, jednu pravu končinu ♦ up. ițuoń — kanap, uže [Por.]

ațuos (ațuasă) (mn. ațuoș, ațuasă) [akc. ațuos] (prid.) — žiličast, končast, vlaknast ∎ karńe ațuasă — meso puno žila [Por.] ♦ rum. aţos

aćeĭa (ĭuo ma aćeĭ, ĭel sa aćeĭe) [akc. aćeĭa] (gl. p. ref.) — oblačiti (se) ∎ nu aćeĭa kopilu în țoļiță supțîre, kî ĭe afară tare frig — nemoj oblačiti dete u tanko odelce, jer je napolju jako hladno ♦ sin. înbraka [GPek] ♦ dij. var. aćiĭa [Por.] ♦ rum. atea

aćeĭat [akc. aćeĭat] (prid.) ● v. aćiĭat [Por.] ♦ rum. ateiat

aćiĭat (aćiĭată) (mn. aćiĭaț, aćiĭaće) [akc. aćiĭat] (prid.) — obučen, odeven; ogrnut nečim ∎ nu lasa fĭaćiļi afară, kă nus aćiĭaće bińe — ne puštaj devojčice napolje, jer nusu obučene dobro ♦ var. aćeĭat ♦ sin. înbrakat ♦ supr. đeșćiĭat, đișćiĭat [Por.] ♦ rum. ateiat

aćiĭatură (mn. aćiĭaturĭ) [akc. aćiĭatură] (i. ž.) — (zast.) odelo, haljetak ∎ đimult n-a fuost atîta țolamă, akumă labdă aćiĭatura întrĭagă, numa kă nu sa măĭ puartă așa fĭeļ đi aĭnă — nekad nije bilo toliko odeće, sada se baca ceo haljetak, samo zato što se ta vrsta haljine više ne nosi ♦ sin. țuală, înbrîkamînt [Por.] ♦ rum. ateiaturi

aćins (aćinsă) (mn. aćinș, aćinsă) [akc. aćins] (prid.) — dodirnut, taknut ∎ ariśu aćins sî faśe gĭem — dodirnuti jež skupi se u klupko ♦ (emot.) dirnut, ganut ∎ kînćiko-sta ińima mĭ-aćins — ova pesma u srce me dirnula [Crn.] ♦ rum. atins

aćinźa (ĭuo aćing, ĭel aćinźe) [akc. aćinźa] (gl. p.) — dodirivati; dotaći ∎ la prazńik ĭe ađet sî sa aćingă grinda ku lomanarĭa — na slavi je običaj da se svećom dodirne tavanska greda [Crn.] ♦ rum. atinge ♦ etim. < lat. attingere

Adam [akc. Adam] (i. m.) — (antr.) Adam, često muško ime kod starih Vlaha u istočnoj Srbiji ∎ mĭ-a dat nume Adam dupa numiļi lu paradĭeda — dali su ime ime Adam po imenu pradede ♦ (demin.) Adamuță ♦ var. Adamiță ♦ (augm.) Adamițan ♦ / < heb. adam — čovek, muškarac [Por.] ♦ rum. Adam

Adamiță [akc. Adamiță] (i. m.) ● v. Adamuțu [Por.]

Adamuțu (mn. Adamuți) [akc. Adamuțu] (i. m.) — (antr.) (hip.) (rel.) Adamica, ime od milja za pobačenu decu muškog pola ∎ muĭarĭa kare sa starpĭaḑă, iĭ dă la kopil dă pomană pră nume Adamuțu, dupa numiļi alu muoșu Adam dîn raĭ — žena koja pobaci, namenjuje tom detetu na daći nazivajući ga Adamica, prema imenu starca Adama koji je prvi živeo u raju ∎ dakă sa kunuașće lupadatu kî ĭe kopil muĭerĭesk, iĭ să ḑîśe „ĭevuțu”, dupa baba Ĭeva lu muoșu Adam — ako se pobačeno dete prepozna da je žensko, onda se naziva „jevičac”, prema Adamovoj baba Evi [Mlava]

Adamuońi [akc. Adamuońi] (i. m.) — (antr.) Adamovići, Adamovi potomci, prezime familija u Šarbanovcu, Bačevici i Bogovini čiji je rodonačelnik bio Vlah po imenu Adam ∎ tuoț Adamuońi đin Șarbanuț a lukrat la pomînt șî-n maĭdan — svi Adamovići iz Šarbanovca obrađivali su zemlju i radili u rudniku [Crn.] ∎ poļikră Adamuońi însamnată ĭe șî-n Porĭeśa — vlaško prezime Adamonji zabeleženo je i u Poreču [Por.] ♦ / Adam + suf. (augm. plur.) -uoń „mulț Adamĭ, marimĭe Adamilor” — „mnogo Adama, mnoštvo Adama”; + suf. -uoĭ u krajevima gde je došlo do supstitucije ĭ/ń > Adamuoĭ (exp. Durlić ) ♦ rum. Adamoiu

adaorat [akc. adaorat] (pril.) ● v. adăurat [Por.] ♦ rum. adăurat

adapa (ĭuo adăp, ĭel adapă) [akc. adapa] (gl. p. ref.) — ① (za stoku) pojiti, davati vodu ∎ trîabe adapa vićiļi la borugă — treba napojiti stoku na potoku ② (za zemlju) upijati vodu, postati vlažan ∎ pluaĭe, adapă pomîntu — pada kiša, napaja zemlju [Por.] ♦ rum. adăpa ♦ etim. < lat. adaquare

adapat (mn. adapaturĭ) [akc. adapat] (i. s.) — ① pojenje vodom, napajanje, naročito pojenje stoke ∎ vrĭamĭa ĭe đi adapat vićiļi — vreme je za pojenje stoke [Crn.] ② natapanje zemlje ∎ fusă sîaśita mare, șî pluaĭa đi astîḑ điață un adapat bun la pomînto-sta uskat — bila je velika suša, i današnja kiša donela je jedno obilno napajanje ovoj suvoj zemlji [Por.] ♦ rum. adăpat

adapatuare (mn. adapatuorĭ) [akc. adapatuare] (i. ž.) — ① pojilo, mesto gde se napaja stoka ∎ adapatuarĭa a sakat, unđe am adapa vićiļi, nu șću — pojilo je presušilo, gde li ćemo pojiti stoku, ne znam [Crn.] ♦ dij. sin. baltă, lak ∎ vićiļi, kînd sînt satuasă, sîngure trag la vro baltă or vrun lak unđe puot sî gasaskă adapatuare — stoka, kada je žedna, sama ide na neku baru ili jezerce gde može da nađe pojilo ② valov za napajanje stoke od izdubljenog stabla, kamena ili betona ∎ adapatuarĭa ĭe pļină đi frunḑă — valov je pun lišća ∎ a fakut adapatuare đin butuarkă — napravio je valov od debla ♦ var. adîpatuare ♦ sin. žgĭab, valîău, albĭe [Por.] ♦ rum. adăpătoare

adauară [akc. adauară] (pril.) — ponovo, po drugi put ∎ grabĭesk, adauară dau la ćińe — žurim, drugi put ću da navratim kod tebe ∎ đ-adauară îț spun kî aĭa nuĭe bun śe lukri — po drugi put ti govorim da ne valja to što radiš ♦ var. adauorļa ♦ / a + duauă + uară [Por.] ♦ rum. adăoară

adauga (ĭuo adaug, ĭel adaugă) [akc. adauga] (gl.) — dodati, sastaviti, produžiti; nadovezati; sabrati ∎ a adauga fir la fir — nadovezati konac na konac [Hom.] ♦ rum. adăuga ♦ etim. < lat. *adaugere

adauorļa [akc. adauorļa] (pril.) ● v. adauară [Por.] ♦ rum. adăoară

adaverĭe [akc. adaverĭe] (i. ž.) ● v. adavĭeră [Por.] ♦ rum. adevăr

adavĭeră (mn. adavĭerurĭ) [akc. adavĭeră] (i. ž.) — (izob.) ① istina ∎ uom đi adavĭeră — čovek od reči, istinoljubiv, kome se može verovati ② ugađanje, podilaženje ∎ făĭ đi adavĭeră, să nu sa mîńiĭe — učini mu po volji, da se ne naljuti ♦ var. adaverĭe, daverĭe [Por.] ♦ rum. adevăr ♦ etim. < lat. ad + de + verum.

adăorat [akc. adăorat] (pril.) ● v. adăurat [Por.] ♦ rum. adăurat

adăsta (ĭuo adăst, ĭel adăsťe) [akc. adăsta] (gl.) — čekati ∎ adastă o țîră — sačekaj malo ∎ adăst pe čińeva — čekam nekoga ♦ sin. așťaptă [Dun.] ♦ dij. sin. așćeta [Por.] ♦ rum. adăsta ♦ etim. < lat. ad-astare.

adăurat [akc. adăurat] (pril.) — drugi po redu ∎ ku uomo-l adăurat am trait bun — sa drugim mužem živela sam dobro ♦ var. adaorat, adăorat ♦ var. skr. dăorat (Tanda) ∎ fraće, sora dăorată — polubrat, polusestra [Por.] ♦ rum. adăurat

adăvarat (adăvarată) (mn. adăvaraț) [akc. adăvarat] (prid.) — (izob.) ① istinit, tačan ∎ ma žuor k-am vorbit adăvarat — kunem se da sam govorio istinito ② (fig.) iskren, otvoren ∎ aĭde akuma sî povestîm adăvarat, sî nu ńi mințîm — hajde sada da popričamo otvoreno, da se ne lažemo [Crn.] ♦ var. adăvărat, adîvarat ③ okolišan, taktičan; diskretan ∎ vreu să-ț spun śeva adăvărat — želim da ti kažem nešto u poverenju (Tanda) [Por.] ♦ rum. adevărat

adăvărat (prid.) ● v. adăvarat [Por.] ♦ rum. adevărat

adîngat (adîngată) (mn. adîngaț, adîngaće) [akc. adîngat] (prid.) — ① žigosan, kome je udarena danga ② obeležen, koji ima kakav beleg ili ožiljak ③ (med.) koga su vračare lečile od oteklina lapisom, crtanjem magijskog kruga oko otečenog mesta [Por.]

adînk (adînkă) (mn. adînś, adînśе) [akc. adînk] (prid.) — dubok, udubljen ∎ apă adînkă — duboka voda ∎ padurĭe adînkă — gusta i velika šuma ∎ vaļe adînkă — duboka dolina ∎ suomn adînk — dubok san ♦ supr. skund [Por.] ♦ dij. supr. spint (Kobilje) [Stig] ♦ rum. adânc ♦ etim. < lat. aduncus

adînkat (adînkată) (mn. adînkaț, adînkaće) [akc. adînkat] (prid.) — produbljen, udubljen, dubok ∎ ogașu ĭe adînkat dupa pluaĭa-sta — potok je produbljen posle ove kiše [Por.] ♦ rum. adâncit

adînkatură [akc. adînkatură] (i. ž.) ● v. adînśitură [Por.] ♦ rum. adâncitură

adîns [akc. adîns] (pril.) — ① poseban, osobit, specijalan ∎ alat adîns đi un lukru — specijalan alat ② sa određenom namerom ili namenom, sa posebnim planom, idejom ili potrebom ∎ s-a dus adîns la ĭel — otišao je namerno kod njega [Por.] ♦ rum. adins ♦ etim. < lat. ad idipsum

adînśi (ĭuo adînk, ĭel adînkă) [akc. adînśi] (gl.) — dubiti, produbljivati ∎ trîabe adînśi ĭaruga-sta — treba produbiti ovaj kanal ∎ m-am pus să adînk ĭaruga, numa n-am sapă bună — počeo sam da produbljujem jarugu, ali nemam dobru motiku ♦ var. (ĭuo) adînkĭeḑ, (ĭel) adînkĭaḑă ∎ pluaĭa adînkĭaḑă boruga — kiša produbljuje vododerinu [Por.] ♦ rum. adînci

adînśime (mn. adînśimĭ) [akc. adînśime] (i. ž.) — dubina; udubljenje ∎ adînśimĭa rîuluĭ — dubina reke [Por.] ♦ rum. adâncime

adînśitură (mn. adînśiturĭ) [akc. adînśitură] (i. ž.) — udubljenje, ulegnuće, što je nastalo dubljenjem ili sleganjem ♦ var. adînkatură [Por.] ♦ rum. adâncitură

adînźi (ĭuo adîngĭеḑ, ĭel adîngĭaḑă) [akc. adînźi] (gl.) — ① žigosati, udarati dangu, žig (u tursko vreme uisijanim gvožđem) ∎ nu adînźi, pănă nu aźung ĭo — nemoj udarati žig dok ja ne stignem ② (mag.) lečiti zauške crtanjem magijskog kruga lapisom oko natečenog mesta [Por.]

adîpatuare [akc. adîpatuare] (i. ž.) ● v. adapatuare [Por.]

adîvarat [akc. adîvarat] (prid.) ● v. adăvarat [Por.] ♦ rum. adevărat

adîvereḑală (mn. adîvereḑîaļе, adîvereḑălurĭ) [akc. adîvereḑală] (i. ž.) — (izob.) servilnost, ugađanje, podilaženje; poniznost ∎ l-aĭ marĭ, numa ku adîvereḑală sa trĭaśe — kod vlasti, samo se uz poniznost prolazi ♦ var. adaverĭe, adăverĭe, adîverĭe, adavĭeră [Por.]

adrakuluĭ [akc. adrakuluĭ] (prid.) ● v. aldrak [Por.]

aduna (ĭuo adun, ĭel adună) [akc. aduna] (gl. p. ref.) — ① skupljati, sakupljati, stavljati na gomilu nešto što je rasuto ∎ trăbe aduna pĭatra đi pi luok, kî sa apruapiĭe vrĭamĭa đi arat — treba sakupiti kamen sa njive, jer se bliži vreme oranja ∎ lumĭa adună bereketu — ljudi sakupljaju letinu ∎ kińezu adună lumĭa în sat — knez sakuplja ljude u selu (saziva zbor) [Crn.] ② sabirati ∎ a aduna unu ku duoĭ — sabirati jedan i dva ♦ sin. astrînźa [Por.] ♦ rum. aduna ♦ etim. < lat. adunare

adunat (adunată) (mn. adunaț, adunaće) [akc. adunat] (prid.) — skupljen, sakupljen, pokupljen, okupljen, sabran (na jedno mesto, u jednu gomilu) ∎ pruńiļi sînt adunaće, măĭ vro stamînă ș-o sî fiĭe rakiĭe — šljive su skupljene, još koja nedelja i biće rakije [Por.] ♦ rum. adunat

adunatuorĭ (mn. adunatuorĭ) [akc. adunatuorĭ] (i. m.) — sakupljač, sabirač ∎ adunatuorĭ la pruńe — skupljači šljiva (šljive se tresu, i sakupljaju sa tla) ∎ gramadă đ-adunatuorĭ, veńiț đin tuaće părțîļi — gomila sakupljača, pridošlih sa svih strana [Por.] ♦ rum. adunător

adunatură, (mn. adunaturĭ) [akc. adunatură] (i. ž.) — skup, gomila; rezultat skupljanja, sakupljanja, okupljanja, zbiranja, sabiranja ∎ drumaind, đață într-o munće pista o adunatură đi inș ńikunoskuț, șî trĭeku pi lînga ĭa takînd — putujući, naiđe u planini na skup nepoznatih ljudi, i prođe pored njega ćuteći ♦ var. adunarĭe [Por.] ♦ rum. adunătură

adurmi (ĭuo aduorm, ĭel aduarme) [akc. adurmi] (gl. p. ref.) — zaspati, uspavati se ∎ uomu aduarmĭe askultînd la ćińe — čovek se uspava slušajući tebe ∎ muma aduarme kopilu — majka uspavljuje dete [Crn.] ∎ nu-m adurmi înbrakat, kă ći pumeńesk ku bataĭe — nemoj mi zaspati odeven, jer ću te probuditi batinama [Por.] ♦ rum. adormi ♦ etim. < lat. addormire

adurmit (adurmită) (mn. adurmiț, adurmiće) [akc. adurmit] (prid.) — ① uspavan ∎ adurmită, pi mîna luĭ, am visat kum zbuor pi śĭerĭ — uspavana, na njegovoj ruci, sanjala sam da letim po nebu [Crn.] ② pospan ∎ duarme bińe, să nu viń adurmit la lukru — spavaj dobro, da ne dođeš pospan na posao ③ (i. m.) dremež, pospanost ∎ s-a pus un adurmit pi mińe — uhvatio me neki dremež [Por.] ♦ rum. adormit

adurmĭală (mn. adurmĭaļе, adurmĭelurĭ) [akc. adurmĭală] (i. s.) — (zast.) pospanost, dremljivost, sanjivost ∎ ma prins o adurmĭală, numa mi sa duarme — uhvatula me neka pospanost, samo mi se spava ♦ sin. somnoruos [Por.]

adus (adusă) (mn. aduș, adusă) [akc. adus] (prid.) — ① donet, prinet, nanet ∎ apa adusă đi la fîntînă — voda doneta sa kladenca [Crn.] ② (za poređenje) sličan, nalik ∎ adus ku śeva — slično sa nečim, koje liči na nekog, nešto [Por.] ♦ rum. adus

adusatură (mn. adusaturĭ) [akc. adusatură] (i. ž.) — nanos, ostatak mulja, šljunka i kamenja posle bujičnog izliva potoka ili reke ∎ drumu s-a umplut đi adusatură dupa pluaĭa-sta — put je pun nanosa posle ove kiše [Crn.]

aduśa (ĭuo aduk, ĭel aduśe) [akc. aduśa] (gl.) — ① donositi, prinositi, nanositi ∎ aduk kĭaĭa đin luok — donosim ključ s mesta ∎ aduśe minća — (fig.) prisećati se; dolaziti k pameti [Crn.] ∎ kopiļe, sî-ț aduś minća la luok, kî n-o sî će petrĭeś bun — dete, prizovi se k pameti, jer nećeš dobro proći ② ličiti, sličiti (za poređenje); slagati se (za boje) ∎ aduśe unu ku altu — liči jedno na drugo; slaže se jedno s drugim ∎ în kînćik trîabe sî sa adukă vuorbiļi ku vĭarsîku — u pesmi treba da se slažu reči i melodija [Por.] ♦ dij. var. aduča [Kmp.] ♦ rum. aduce ♦ etim. < lat. adducere

aḑîmă (mn. aḑîmе) [akc. aḑîmă] (prid.) — ① (za hranu) presno, sirovo stanje ∎ varḑă aḑîmă — sladak kupus ② testo bez kvasca ∎ pîńe aḑîmă — presan hleb ♦ var. azîmă (mn. azîme) (Valakonje, Savinac, Lubnica, Šarbanovac, Zlot) [Crn.] ♦ dij. var. azmă [Kmp.] ♦ rum. azimă ♦ etim. < Ngrč. azima

ađet (mn. ađeturĭ) [akc. ađet] (i. m.) — običaj, navika, adet ∎ așa ńi ađetu — takav nam je običaj ∎ ș-a fakut ađetu sî mintă — navikao je da laže ∎ n-arĭe așa ađet — nema takvu naviku [Crn.] ∎ ađet rău — loša navika, loš običaj ∎ ađet đi bîtrîńață — starinski običaj, običaj sačuvan od starina ∎ ađet babĭesk — bapski običaj, običaj koji čuvaju i vrše starije žene; naziv za verske običaje koji se razlikuju od crkvenih ♦ sin. daćină, învăț [Por.] ♦ rum. adet ♦ etim. < tur. Arap. âdet, bug. srb. adet

ađir (ađiră) (mn. ađirĭ, ađirĭe) [akc. ađir] (prid.) — spreman, zapet ∎ arma ađiră — zapeta puška [Zvizd] ♦ up. agîr, aśir ♦ rum. ager ♦ etim. < lat. agilis

afana (ĭuo afîńeḑ, ĭel afańaḑă) [akc. afana] (gl. p. ref.) — (zast.) labaviti, olabaviti, oslabiti, opustiti nešto što je zategnuto, stegnuto, zgusnuto ∎ sa afańaḑă ața pi mosuor — olabavljuje se konac na kalemu ♦ var. afîńeḑa [Por.] ♦ rum. afâna ♦ etim. < lat. *affenare

afanat (afanată) (mn. afanaț, afanaće) [akc. afanat] (prid.) — (zast.) labav, opušten, nezategnut ∎ sfuara mi s-a afanat la sarśină, statuĭ s-o proļeg — konopac mi se olabavio na tovaru, stadoh da ga prevežem ♦ var. afînat ♦ sin. ńistrîns — nezategnut [Por.] ♦ dij. sin. balțuit [Crn.] ♦ rum. afânat

afară [akc. afară] (pril.) — napolju, van, izvan zatvorenog prostora ∎ afară bańi đin pungă — van s novcem, izvadi ih iz novčanika ∎ skuaće uoĭiļi afară — isteraj ovce napolje (iz tora) ∎ ĭeș afară — izađi napolje [Crn.] (uzv.) afară! — van! izađi! ♦ skr. afar’ ♦ supr. înuntru [Por.] ♦ rum. afară ♦ etim. < lat. ad foras

afînat [akc. afînat] (prid.) ● v. afanat [Por.] ♦ rum. afânat

afîńeḑa [akc. afîńeḑa] (gl. p. ref.) ● v. afana [Por.] ♦ rum. afâna

afla (ĭuo aflu, ĭel află) [akc. afla] (gl.) — ① nalaziti, otkrivati ∎ sĭ află unđe nu-ĭ luoku — nalazi se gde mu nije mesto [Crn.] ② pronalaziti, izumljivati, inovirati ∎ dakă asta nuĭe bun, află śuava măĭ bun — ako ovo ne valja, nađi (izmisli) nešto bolje ♦ var. izafla, zafla ♦ sin. gasî [Por.] ♦ rum. afla ♦ etim. < lat. afflare

aflarĭe (mn. aflîărĭ) [akc. aflarĭe] (i. ž.) — nalaz, rezultat traženja, pretraživanja ili razmišljanja, otkriće ∎ am aflat aĭa śe am katat — našao sam ono što sam tražio [Crn.] ♦ var. aflatură, izaflatură [Por.] ♦ rum. aflare

aflat (aflată) (mn. aflaț, aflaće) [akc. aflat] (prid.) — nađen, pronađen, otkriven (kao inovacija), izumljen, zaključen (kao rezultat razmišljanja) ∎ s-a ginđit, șî la urmă aflat kă așa feļ đi lukru nuĭe bun — razmišljao je, i na kraju zaključio da takav način rada nije dobar ∎ adunat doĭ ku doĭ șă aflat kî ĭe patru — sabrao je dva i dva i otrkrio da je (rezultat) četiri ♦ up. izaflat [Por.] ♦ rum. aflat

aflatuorĭ (aflatuаrĭе) (mn. aflatuorĭ, aflatuаrĭе) [akc. aflatuorĭ] (prid.) — (izob.) nalazač, pronalazač (ret.) izumitelj ∎ învață kopuoĭu să fiĭe bun aflatuorĭ đi žuaviń — dresiraj kera da bude dobar nalazač divljači [Por.] ♦ rum. aflător

aftaĭ! [akc. aftaĭ!] (uzv.) — šibaj! kreći! beži! ∎ aftaĭ, kopiļe, śe măĭ așćeț? — šibaj, dečko, šta još čekaš? [Por.]

afuma (ĭuo afum, ĭel afumă) [akc. afuma] (gl.) — ① dimiti, ispuštati dim ∎ afumă ka mașîna đi vuoz — dimi kao lokomotiva ② štititi (nešto) dimljenjem ∎ afumă karńa sî nu să strîśe — dimi meso da se ne pokvari ∎ afumă puomi đi brumă — zadimljuje voćke da ih zaštiti od slane [Crn.] ③ pušiti, lulu ili cigaru ∎ nu mis tutunźiu, afum numa kînd șî kînd — nisam pušač, palim (cigaru) samo ponekad ♦ var. afumeḑă [Por.] ♦ rum. afuma

afumat (afumată) (mn. afumaț, afumaće) [akc. afumat] (prid.) — ① dimljen, koji je izložen dimu ∎ karńe afumată — dimljeno meso ② pun dima ∎ suobă ĭe pļină đi fum — soba je puna dima [Crn.] ③ (fig.) aljkavo urađen zanatski posao, u kome se koristi zagrevanje materijala; zamazan, zamaskiran, sklepan; smuvan ∎ nu l-a kîrpit kalumĭa, numa l-a afumat ku kalaĭu — nije ga zakrpio dobro, samo ga je zamazao kalajem [Por.] ♦ rum. afumat

afumatură (mn. afumaturĭ) [akc. afumatură] (i. ž.) — ① zadimljenost, stanje onoga što je zadimljeno ② (fig.) površno i aljkavo urađen zanatski posao [Por.] ♦ rum. afumătură

afurisî (ĭuo afurisîăsk, ĭel afurisîașće) [akc. afurisî] (gl. p.) — (mag.) proklinjati, baciti kletvu na nekog ∎ nu ma afurisî ńiśkotrĭabă, kă nu ț-am fakut ńiś un rău — nemoj me proklinjati bez potrebe, jer ti nisam učinio nikakvo zlo [Por.] ♦ rum. afurisi ♦ etim. < slov. aforisati

afurisît (afurisîtă) (mn. afurisîț, afurisîće) [akc. afurisît] (prid.) — ① lukav, prepreden ∎ ĭel ĭe uom afurisît — on je lukav čovek ② pustahija ∎ marĭe afurisît a fuost, traĭu ĭ-a trekut đi la batăĭ pîn la fur — velika je pustahija bio, život mu je protekao od tuča do lopovluka ③ opak, zao, rđav ∎ buală afurisîtă — opaka bolest [Crn.] ④ uklet, proklet ∎ firĭaĭ afurisît — proklet bio [Por.] ♦ rum. afurisit

agarat (mn. agaraturĭ) [akc. agarat] (i. m.) — vrebanje, čekanje ∎ luok bun đi agarat puorś-aĭ sîrbaćiś, kare fak șćetă în luok — pogodno mesto za vrebanje divljih svinja, koje prave štetu u njivi [Por.]

agîra (ĭuo аgîr, ĭel agîră) [akc. agîra] (gl.) — vrebati, osmatrati, paziti, čekati pogodan momenat ∎ agîră sî trĭeś drumu kînd nuĭe ńima — čekaj pogodan momenat da pređeš put kad nema nikoga ∎ nu ma agîra, kî ći văd — nemoj me vrebati, jer te vidim [Por.] ♦ dij. var. agara [Crn.] ♦ sin. aśira [Por.]

agĭet [akc. agĭet] (uzv.) — (zast.) turska reč nepoznatog značenja; imitacija turskog govora ∎ śe va fi agĭet, nu șću, așa-m-uḑît đĭ l-aĭ batrîń — šta li je „agjet” ne znam, tako sam čuo od starih [Por.] ♦ etim. < tur. âdet

aguridă [akc. aguridă] (i. ž.) ● v. guridă [Por.] ♦ rum. aguridă ♦ etim. < Ngr. agurida

agustă [akc. agustă] (i. ž.) — (kal.) (izob.) avgust, mesec u godini ♦ var. gustarĭ ∎ ano-sta, în agustă, a fuost sîăśită mare, a sakat șî rîu în Vaļa mare — ove godine je u avgustu bila velika suša, presušila je i reka u Velikoj dolini [Por.] ♦ rum. agust ♦ etim. < lat. augŭstus

aič [akc. aič] (pril.) ● v. aiś [Kmp.] ♦ rum. aici

aiś [akc. aiś] (pril.) — ovde, na ovom mestu [Crn.] ♦ var. aiśa ∎ vinu, șăḑ aiśa, nu sta akolo — dođi, sedi ovde, nemoj stajati tamo [Por.] ♦ var. iś [Buf.] ♦ dij. var. aič [Kmp.] ♦ rum. aici ♦ etim. < lat. ad-hicca

aiśa [akc. aiśa] (pril.) ● v. aiś [Por.] ♦ rum. aici

aĭ1 (uzv.) — aj! avaj ! ∎ aĭ șî vaĭ — kuku-lele! [Por.] ♦ rum. ai

aĭ2 (mn. aĭ) (i. m.) — (bot.) beli luk ∎ a sămanat aĭ bașća pļină — posadio je punu baštu belog luka ∎ dakă puće, miĭe aĭu mult îm plaśe — ako smrdi, meni se beli luk mnogo sviđa [Stig] ♦ dij. sin. usturuoĭ [Por.] ♦ rum. ai ♦ etim. < lat. alium

aĭa [akc. aĭa] (zam.) — ① ta, ona ∎ aĭa mînkarĭe nuĭe bună — ta hrana nije dobra ∎ aĭa pućină kurĭe — ta kaca curi ∎ aĭa vrĭamĭe a trekut đimult — to vreme je prošlo davno [Crn.] ∎ aĭa fată ĭe tare frumuasă — ta devojka je jako lepa ② (fig.) označava nešto što bi direktnim imenovanjem bilo nepristojno ∎ nu stau đi „aĭa” akuma — nisam za „ono” sada ♦ up. ăĭa, aļa, ăļa [Por.] ♦ rum. aia ♦ etim. < lat. illum

aĭdană (mn. aĭdań) [akc. aĭdană] (i. s.) — (zast.) šašavko, blesavko; ćaknuta osoba ∎ aĭdană ĭe uom kîta ćokńit la kap — „ajdana” je čovek malo udaren u glavu [Por.] ♦ rum. holdană

aĭdańit (aĭdańită) (mn. aĭdańiț, aĭdańiće) [akc. aĭdańit] (prid.) — (zast.) šašav, ćaknut, blesav; poremećen ∎ aĭdańit sa ḑîśe đ-aăla kare ĭe kîta ćokńit la kap — „ajdanjit” se kaže za onoga koji je malo udaren u glavu [Por.]

aĭde [akc. aĭde] (uzv.) — hajde ① za podsticanje ∎ aĭde, pļekaț ku lukru — hajde, krenite sa poslom ② za dopuštanje ∎ bun, aĭde, lasaț aĭa aiśa — u redu, hajde, ostavite to ovde ③ za nevericu ∎ ma, aĭde, unđe puaće aĭa să fiĭe așa? — ma, hajde, gde to može da bude tako? ④ za pretnju ∎ aĭde, aĭde, śarkă dakă kućeḑ! — hajde, hajde, probaj ako smeš! [Por.] ♦ rum. haide ♦ etim. < tur. haydi, bug. haide, Ngrč. áide, srb. hajde

aĭduk (mn. aĭduś) [akc. aĭduk] (i. m.) — (ret.) hajduk, odmetnik; lopov ∎ aĭduk ĭe uom vićaz kare a fuźit în duos đi rău turśilor, șî đi akolo iĭ baće șî omuară — hajduk je hrabar čovek koji se zbog turskog zuluma odmetnuo u šumu, i odande ih bije i ubija ♦ sin. uoț [Por.] ♦ rum. haiduc ♦ etim. < tur. hajduk (ajduk) „dometnik od vlasti, drumski razbojnik, lopov” (Škaljić1979)

aĭduśiĭe (mn. aĭduśiĭ) [akc. aĭduśiĭe] (i. ž.) — hajdučija, hajdukovanje; odmetanje od vlasti; odmetništvo; razbojništvo ∎ n-a putut în alt fĭeļ: turśi fak rîaļe, iĭ - aĭt - în aĭduśiĭe — nije se moglo drugačije: Turci čine zla, oni - hajd - u hajdučiju ♦ sin. oțîĭe [Por.] ♦ rum. haiducie

aĭduśĭesk (aĭduśĭaskă) (mn. aĭduśĭeșć) [akc. aĭduśĭesk] (prid.) — hajdučki, koji pripada hajducima ∎ muara aĭduśĭaskă la Strńak, în Arnaglaua, a fakuto Ļikă Golub, kînd a fuźit în duos đi bugarĭ — hajdučku vodenicu na Strnjaku, u Rudnoj Glavi, izradio je Ilija Golub kad se odmetnuo u šumu zbog Bugara (II sv. rat) [Por.] ♦ rum. haiducesc

aĭevi [akc. aĭevi] (pril.) — javno, otvoreno; stvarno ∎ nu sa măĭ pitulă, a-nśepu să fure aĭevi — ne krije se više, počeo je da krade javno (Rudna Glava) ♦ var. aĭevĭa ∎ am visat, ama parke ĭe aĭevĭa — sanjao sam, ali kao da je stvarno (Tanda) [Por.] ♦ rum. aieve ♦ etim. < slov. java

aĭevĭa [akc. aĭevĭa] (pril.) ● v. aĭevi [Por.] ♦ rum. aieve

aĭlalt (aĭlaltă) (mn. aĭlalț, aĭlalće) [akc. aĭlalt] (prid.) ● v. alalt [Por.] ♦ rum. alalt

aĭman (aĭmană) (mn. aĭmań, aĭmańе) [akc. aĭman] (i. m.) — ① skitnica, neradnik, gotovan; baraba ∎ un aĭman đi uom, sî n-aĭ trĭabă ku ĭel — baraba od čoveka, da nemaš posla sa njim ② seiledžija, napasnik, nasilnik ∎ aĭman đi kopil, đi tuoț sa atîrnă șî ku tuoț sa baće — napasnik od deteta, sa svima se kači i sa svima se bije ③ (fig.) priglup, tup, blesav ∎ aĭman ńidoturnat, n-a putut să gaćaskă ńiś șkuala mikă — neotesani glupan, nije mogao da završio ni četiri razreda škole ♦ sin. apaș [Por.] ♦ rum. haimana ♦ etim. < tur. haymana

aĭmintriļa [akc. aĭmintriļa] (pril.) ● v. aĭmintrĭa [Por.] ♦ rum. altmintrelea

aĭmintrĭa [akc. aĭmintrĭa] (pril.) — drugačije, na drugi način (da se nešto uradi) ∎ nu samînă ku asta, aĭmintrĭa ĭe fakut — ne liči na ovo, drugačije je napravljen ♦ var. aĭmintriļa, amintrĭa [Por.] ♦ dij. var. imitra (Jasikovo) [GPek] ♦ rum. altmintrelea ♦ etim. < lat. alteramente

aĭnă (mn. aĭńe) [akc. aĭnă] (i. ž.) — a. haljetak, gornji deo ženski odeće, bez rukava, izrađen od sukna ∎ aĭna s-a purtat pistă kamașă șî pistă oprĭeź — haljetak se oblačio preko košulje i preko kecelja ♦ sin. kĭebă [Crn.] b. haljina, deo odeće koji se nosi preko rublja [Por.] c. široka, teška odeća (Leskovo, D. Marković) [GPek] ♦ rum. haină ♦ etim. < bug. halina, srb. haljina

aĭtukă (mn. aĭtuśe) [akc. aĭtukă] (i. ž.) — skitnica, propalica, neradnik, besposličar ∎ o aĭtukă đi uom, tuoț fug đi ĭel — propalica od čoveka, svi beže od njega [Por.]

aĭurļa [akc. aĭurļa] (prid.) — glupav ∎ vorbĭașće aĭurļa — govori glupavo [Hom.] ♦ dij. var. naĭurļa [Por.] ♦ rum. aiurea ♦ etim. < lat. aliorsum

aĭuș (mn. aĭușă) [akc. aĭuș] (i. m.) — (bot.) divlji luk, samonikla jestiva zeljasta biljka sa ukusom crnog luka (Alium silvestre) ∎ aĭușu krĭașće în viĭ, șî pi luokurĭ uđiluasă — divlji luk raste u vinogradima, i na vlažnim mestima [Crn.] ♦ sin. usturuoĭu śuarilor [akc. usturuoĭu śuarilor] — vranin luk (nazvan tako zbog kandži između listova) [Por.] ♦ rum. aiuș ♦ etim. < lat. alium

ak (mn. aśе) (i. m.) — igla ∎ ak đi kusut — igla za šivenje ∎ ak đi mașînă — igla za šivaću mašinu ∎ ak đi kusut la saś — igla za zašivanje džakova ∎ ak đi ștroit — štrojačka igla ∎ ak đi înpuns vićiļi kînd sî unflă — veterinarska igla za lečenje goveda od nadutosti, trokar ∎ ak la pușkă — puščana igla ∎ ak đi gĭață — ledena igla, ledenica [Crn.] ∎ ak đi pîăr — ukosnica ♦ up. andrĭeauă [Por.] ∎ ak înkeptorat — zihernadla (Ševica) [Zvizd] ♦ rum. ac ♦ etim. < lat. acus

akolo [akc. akolo] (pril.) ● v. akoluo [Por.] ♦ rum. acolo

akoluo [akc. akoluo] (pril.) — tamo, onamo ∎ ăće, akoluo s-a întîńit, șî s-a luvat la bataĭe — evo, tamo su se sreli, i započeli tuču ∎ (u izr.) đ-akoluo — odande, iz tog pravca, s te strane ∎ đ-akuluo baće vîntu — odande vetar duva ♦ var. akolo ♦ up. akoļa ♦ up. skr. kolo, koluo [Por.] ♦ rum. acolo ♦ etim. < lat. eccum-[i]lloc

аkоļа [akc. аkоļа] (pril.) — onde ∎ акоļа ḑîśem kînd ĭe śeva măĭ apruape đi nuoĭ, đi kît śi ĭe aĭa đi kare ḑîśem kî ĭe akoluo — onde kažemo kad je nešto bliže nama, nego što je ono za što kažemo da je tamo ∎ akoluo ĭe đepartat, șî nu sa vĭađe, da akoļa ĭe măĭ apruape, șî sa vĭađe ku uoki — tamo je udaljeno, i ne vidi se, a onde je bliže, i vidi se očima ♦ up. skr. koļa [Por.] ♦ rum. acolea ♦ etim. < lat. *eccum illāc

akri (ĭuo akrĭesk, ĭel akrĭașće) [akc. akri] (gl. p. ref.) — kiseliti (se), zakiseliti (se), ukiseliti (se) ∎ ḑama-sta la kaldură înśape akri — ova čorba na suncu počinje da se kiseli [Por.] ♦ rum. acri

akriśuńe [akc. akriśuńe] (i. ž.) ● v. akritură [Por.]

akrit (akrită) (mn. akriț, akriće) [akc. akrit] (prid.) — prokisao (za jelo), ukiseljen ∎ ḑama s-a akrit, nuĭe đi mînkare — čorba je prokisla, nije za jelo [Por.] ♦ rum. acrit

akritură (mn. akriturĭ) [akc. akritură] (i. ž.) — ① kiselo jelo ∎ la kosît măĭ dulśe sînt akriturļi — na kosidbi su najslađa kisela jela ② supstanca koja ima kiselo svojstvo, sirće ∎ muĭarĭa a pus prĭa multă akritură în ḑamă đi pĭeșć — žena je stavila previše sirćeta u riblju čorbu ♦ var. akriśuńe [Por.] ♦ rum. acritură

akrĭală (mn. akrĭaļe, akrĭelurĭ) [akc. akrĭală] (i. ž.) — kiselost, kiselo jelo ∎ prĭa multă akrĭală ĭe pusă-n ḑama-sta — ova čorba je previše zakiseljena [Por.] ♦ rum. acreală

akru (akră) (mn. akri, akre) [akc. akru] (prid.) — kiseo, kiselo ∎ lapće akru — kiselo mleko ∎ varḑă akră — kiseli kupus ∎ ḑamă akră — kisela čorba ♦ (demin.) akruț, akrișuor— kiselkast, koji je malo kiseo ♦ supr. sarbîd [Por.] ♦ rum. acru ♦ etim. < lat. acrus

akșiță (mn. akșiț) [akc. akșiță] (i. ž.) — spremačica ∎ akșiță ĭe muĭarĭa kare ažută sî sa gaćaskă pomana — akšica je žena koja pomaže da se sprema pomana (Dvirište) ∎ akșiu ĭe uom kare ažută la nuntă — akšija je čovek koji pomaže na svadbi (Žitkovica) ♦ sin. kolokoșîță (Topolovnik) [Bran.] ♦ dij. sin. găćituare [Por.] ♦ etim. < tur. așҫi

aku (pril.) — sada, sad, ovog časa; u ovom momentu ∎ aku vińiĭ đe la lukru, numa ś-ažunsăĭ — sad dođoh s posla, samo što stigoh ♦ skr. < akuma [Buf.] ∎ aku tunaĭ în avļiĭe — sada uđoh avliju (Turija) [Zvizd] ♦ rum. acu ♦ etim. < lat. eccum modo

akuma [akc. akuma] (pril.) — sada, ovog časa, u ovom momentu ∎ akuma ažuns, a veńit — sada je stigao, došao ∎ đi akuma înainće — od sada na dalje ∎ đi akuma-n kolo — od sada na tamo ∎ pănă akuma — do sada ∎ akuma ĭe akuma! — sad je sad! ∎ akuma duoĭ ań — pre dve godine [Por.] ♦ dij. var. aku [Buf.][Zvizd] ♦ rum. acum ♦ etim. < lat. eccum modo

akupa (ĭuo ma akup, ĭel sa akupe) [akc. akupa] (gl. p. ref.) — zaokupljati (se), zauzimati (se), zanimati (se) ∎ nakazu akupe gîndurļi nuaștre — problem zaokuplja naše misli ∎ puork, akupi luoku mĭeu — svinja, zauze mi mesto [Crn.] ∎ nu l-am vaḑut đemult, ku śe sa va akupa ĭel akuma, nu șću — nisam ga video odavno, čime li se on sada zanima, ne znam [Por.] ♦ rum. ocupa ♦ etim. < lat. occupare

akupit (akupită) (mn. akupiț, akupiće) [akc. akupit] (prid.) — zaokupljen (problemom, mislima), zauzet, obuzet, preokupiran ∎ akupit ku lukru — zauzet poslom ∎ n-auđe, kî ĭe akupit ku gîndurĭ grĭaļe — ne čuje, jer je zaokupljen teškim mislima [Crn.] ∎ aș veńi, numa sînt akupit ku mare grižă — došao bih, ali sam preokupiran velikom brigom [Por.] ♦ rum. ocupat

akuș [akc. akuș] (pril.) — uskoro, skoro, u bliskoj budućnosti, ubrzo ∎ nu ći plînźa, akuș vińe mum-ta — ne plači, uskoro će ti doći majka ∎ akuș-akuș! — pretnja, upozorenje osobi u ekspresivnom govoru (obično nestašnoj deci), ako ne prestane da radi to što radi, sledi kazna uobičajena za takvu priliku ♦ var. akușa [Por.] ♦ up. aku [Buf.] ♦ rum. acuși

akușa [akc. akușa] (pril.) ● v. akuș [Por.] ♦ rum. acuși

al (mn. aĭ, aļe/aļi) (part.) — ① stoji ispred imenica ∎ al ńegru — crni, onaj koji je crn ② stoji ispred zamenica ∎ al mĭeu — moj, moje, koje pripada meni ∎ aĭ nuoștri — naši, koji pripadaju nama ③ stoji ispred rednih brojeva ∎ al triĭļa — treći, onaj koji je treći po redu ♦ var. a - stoji samo ispred zamenica i brojeva ∎ a nuostru — naš, naše ∎ a doĭļa — drugi (po redu) ∎ a triĭļa uorĭ va spun — po treći put vam kažem [Por.] ♦ rum. al ♦ etim. < lat. illum, illam

al zburatuorĭ [akc. al zburatuorĭ] (sint.) — (euf.) „onaj koji leti”, letač, zmaj, (astr.) kometa, bolid ∎ am vaḑut ku uoki miĭ: asară, pin kapu murguluĭ, trĭeku pista śerĭ o viđiarĭe lunguĭată, șî-m đață-n gînd kum mama mĭ-a puvestît kî așa zbuară al zburatuorĭ — video sam svojim očima, sinoć, u sumrak, prođe nebom duguljasta svetlost, i setih se kako mi je baba pričala da tako leti zmaj ♦ sin. zmău, zmîău [Por.] ♦ rum. zburător

alalalt (alalaltă) (mn. alalalț/aĭlalalț, alalalće/aĭlalalće) [akc. alalalt] (prid.) — drugo, ostalo ∎ s-a đisparțît șî s-a promîritrat, șî ku alalalt uom a trait bińe — razvela se i preudala, i sa drugim čovekom je živela dobro ∎ a omorît lumĭa, șî a fakut mulće đ-alalalće rîaļe — ubijao je ljude, i činio mnogo kojih drugih zala ♦ var. alalt, aĭlalt [Por.] ♦ rum. alălalt ♦ etim. < lat. ille altĕr

alalău (mn. alalăĭe) [akc. alalău] (i. s.) — glupost, neistina, izmišljotina ∎ minće kațaua, n-a fuost așa, vorbĭașće alalău — laže kučka, nije bilo tako, priča glupost [Por.] ♦ rum. hălălaie

alalt (alaltă) (mn. alalț, alalće) (prid.) — drugo, ostalo ∎ alaltă vrĭame a fuost atunśa — drugo vreme je bilo tad ∎ đ-alalt lukru nu sa prinđe, numa șîađe șî bĭa — za drugi posao se ne hvata, samo sedi i pije ∎ aĭa mĭ-aĭ spus, spuńem alalt śeva śe ma ĭastă nou pi la vuoĭ? — to si mi rekao, kaži mi drugo šta ima novo kod vas? ♦ / skr. < alalalt ♦ var. aĭlalt [Por.] ♦ rum. alalt ♦ etim. < lat. ille altĕr

alaltăĭerĭ [akc. alaltăĭerĭ] (pril.) — prekjuče, pre dva dana ∎ ĭo alaltăĭerĭ am kosît, ĭerĭ am întuors fînu, da astîḑ l-am adunat — prekjuče sam kosio, juče sam prevrtao seno, a danas sam ga sakupio [Crn.] ♦ dij. var. alaltîĭerĭ [Por.] ♦ rum. alaltăieri

alaltăsară [akc. alaltăsară] (pril.) — preksinoć, uoči jučerašnjeg dana ∎ alaltăsară am fuost la uoră — preksinoć sam bio na igranci ♦ / alaltă „drugo”+ sară „veče” [Crn.] ♦ var. alaltîsară [Por.] ♦ rum. alaltăseară

alaltîĭerĭ [akc. alaltîĭerĭ] (pril.) — prekjuče, pre dva dana ∎ alaltîĭerĭ fu vrĭamĭa bună đi kosît — prekjuče beše lepo vreme za kosidbu ♦ var. alalaltîĭerĭ [Por.] ♦ dij. var. alaltăĭerĭ [Crn.] ♦ rum. alaltăieri

alaltîsară [akc. alaltîsară] (pril.) — preksinoć, uoči jučerašnjeg dana ∎ đ-alaltîsară pluaĭa țîńe una într-una — od preksinoć kiša neprestano pada ♦ up. sară [Por.] ♦ dij. var. alaltăsară [Crn.] ♦ rum. alaltăseară

alaman (alamană) (mn. alamań) [akc. alaman] (i. m.) — (augm.) alavetina, velika ala ① (pej.) alavac, proždrljivac, koji mnogo i halapljivo jede ∎ alaman, ńiśkînd nu sa măĭ satură — alavac, nikad se ne nasiti ② (fig.) pustahija, neobuzdan čovek ∎ mńamțî a fuost uamiń răĭ, ama ku rînd, da rușî ńișći aļimań bĭețîĭuoș, măĭ mult s-a omorît iĭ đi iĭ — Nemci su bili zli ljudi, ali su imali neki red, a Rusi su bile pijane pustahije, koje su se najviše ubijale međusobno ♦ var. aļiman [Por.] ♦ rum. alaman

alat (mn. alaće, alaturĭ) [akc. alat] (i. s.) — ① (tehn.) alat, pribor, oruđe, sve što se koristi za ručni rad, naročito u zanatstvu ∎ tuata kasa trăbe să aĭbă alaturĭ đi-ndamînă — svaka kuća treba da ima priručne alatke ② (fig.) muške genitalije ∎ kopiļe, pazîăț „alatu”, kă o sî-ț trăbe kînd krĭeșć — dete, čuvaj „alat” jer će ti trebati kad odrasteš [Por.] ♦ rum. halat ♦ etim. < tur. alat, alet

alaviĭe (mn.) [akc. alaviĭe] (i. ž.) — (augm.) (ornit.) alušine; mnoštvo ala, štetočina; navala, najezda štetočina ∎ atîta alaviĭe đi pîăsîrĭ în viĭe pîn akuma n-a mîĭ fuost — tolika najezda ptica na vinograd do sada još nije bila [Crn.]

ală (mn. aļе) [akc. ală] (i. ž.) — (demon.) ① ala, proždrljivo mitsko biće, neman ∎ lumĭa vrodată tare a krĭeḑut kă pi pomînt traĭesk aļe, ńiska-ĭ insă marĭ, urîće șî rîaļe — ljudi su nekad jako verovali da na zemlji žive ale, neka velika, zla i ružna bića ② biće velike snage ∎ s-a puvestît k-a veńit vro ală đi uom, atîta đi tare đi ńima n-a putu să-ĭ șća-n drum — pričalo se da je došla neka ala od čoveka, toliko jak da mu niko nije mogao stati na put ③ (fig.) čovek koji je neumeren u jelu, proždrljivac ∎ nu lukră ńimika, da manînkă ka ala — ne radi ništa, a jede ko ala ♦ var. hală [Por.] ④ nemoralna žena [Crn.] ♦ rum. hală ♦ etim. < srb. bug. hala < tur. hala

alb (albă) (mn. albĭ, albĭе) (i. s.) (prid.) — (color) belo, beo ∎ farbă albă — bela boja ∎ lumĭa albă — beli svet ∎ s-a dus în lumĭa albă — otišao u beli svet, ne zna se gde je ∎ kimĭașa albă — bela košulja ∎ stamîna albă — bela nedelja, sedmica u narodnom kalendaru, pre početka uskršnjeg posta ∎ pomana albă — bela pomana, daća koja se pokojnicima priređuije tokom bele nedelje, i na kojoj svi prilozi moraju biti beli (sir, jaja, pirinač, bele sveće) ∎ lupi aĭ albĭ — beli vukovi, mitske životinje koje su živele u neko pradavno vreme; u izrazu: „kînd a trait lupi aĭ albĭ” označava vremenski period pre početka računanja vremena [Por.] ♦ rum. alb ♦ etim. < lat. albus

albastru (albastră) (mn. albastri, albastre) [akc. albastru] (prid.) (i. s.) — (color) plav, plavo, plavičast(o), plave boje; svetlo plav ∎ albastru înkis — tamno plav, teget ♦ var. balastru (Tanda) ♦ up. vînît [Por.] ♦ rum. albastru ♦ etim. < lat. albaster (< albus)

albăț [akc. albăț] (i. m.) ● v. albĭaće [Por.] ♦ rum. albeţ

albi (ĭuo albĭesk, ĭel albĭașće) [akc. albi] (gl. p. ref.) — ① (color) beliti, bojiti u belo, izbeljivati, osvetljavati boju dodavanjem bele ② (za tkaninu) (zast.) prati (odeća je bila od belog materijala) ∎ muĭarĭa albĭașće pînḑa — žena beli platno (tehnikom trljanja i mlaćenja, ili na vljavici) ∎ rufiļi sa albĭesk ĭarna la źer, kînd îngĭață dupa spalat — odeća se zimi beli na mrazu, kada se zaledi posle pranja ③ (za konoplju) beljenje, mlaćenje, da dobije belu boju ∎ kîńipa sa albĭașće ku śanușă — konoplja se beli pomoću pepela ④ (za dan) sviće, razdanjuje se ∎ sa albĭașće ḑîua — dan se beli, sviće ⑤ (za oči) oslepljuje, gubi vid ∎ albĭesk uoki, viđeriļi — postaje slabovid, slep [Por.] ♦ rum. albi ♦ etim. < alb. alb

albinarĭ (mn. albinarĭ) [akc. albinarĭ] (i. m.) — (zast.) pčelar ∎ tata a fuost mare albinarĭ — otac je bio veliki pčelar ♦ up. stuparĭ [Por.] ♦ rum. albinari

albină (mn. albiń) [akc. albină] (i. ž.) — (ent.) pčela ∎ albina ĭe o guangă mikă kare dă mńare dulśe — pčela je mala buba koja daje sladak med ∎ aĭ batrîń a țînut albińiļi în kuoșńiță, tumu înkuaśa a ĭeșît sanduśiļi — stari su držali pčele u košnicama, tek kasnije ovamo pojavili su se sanduci ∎ uom kare avut albiń mulće, ș-a lukrat ku mńarĭa, s-a kĭemat stuparĭ — čovek koji je imao mnogo pčela, i bavio se medom, zvao se stupar ♦ up. albină ursaskă [Por.] ♦ rum. albină ♦ etim. < lat. alvina

albină ursaskă [akc. albină ursaskă] (sint.) — (ent.) bumbar (Bombus terrestois) ∎ albină ursaskă ĭe guangă sîrbaćikă, ńagră, flokuasă, șî măĭ mare đi kît albina domńaskă — bumbar je divlja buba, crna, dlakava, i veća od domaće pčele ∎ albină ursaskă faśe kuĭb pi supt pomînt — bumbar pravi gnezdo pod zemljom ∎ albină ursaskă faśe fagurĭ ku mńare dulśe, ka șî albina domńaskă — bumbar pravi saće sa slatkim medom, kao i domaća pčela ∎ mńarĭa lu albina ursaskă a fuost mare dulśață a păkurarilor — med bumbara bio je velika čobanska poslastica ∎ albina ursaskă are ak ku kare muśkă ka vĭaspĭa, đi măĭ mulće uorĭ, da durĭarĭa ĭe măĭ tare đi kît alu albińiļi domńeșć — bumbar ima žaoku kojom ujeda kao osa, više puta, a bol je jači od ujeda domaćih pčela ∎ aku lu albină ursaskă nu ramîńe în muśkatură, șî ĭa dupa śe muśkă nu muare ka albina domńaskă — žaoka bumbara ne ostaje u ujedu, i on posle ujeda ne umire kao domaća pčela ∎ o kĭamă albină ursaskă kă mńarĭa iĭ măĭ đes a mînkat urșî, fînkă kuĭbu ļ-a fuost skund sapat supt pomînt — zove se medveđa pčela jer su njen med najčešće jeli medveti, pošto im je gnezdo bilo plitko ukopano pod zemljom ♦ sin. bumbarĭ [GPek] ∎ albina ursaskă are kuru galbin — bumbar ima žutu zadnjicu (Tanda) [Por.]

albinuță (mn. albinuț) [akc. albinuță] (i. ž.) — (demin.) pčelica, mala pčela ∎ o albinuță mikućikă zbură pi fluare, laso, faśe șî ĭa mńiarĭe — jedna majušna pčelica sletela na cvet, pusti je, pravi i ona med ♦ var. albińuaĭkă [Por.] ♦ rum. albinuţă

albińuaĭkă [akc. albińuaĭkă] (i. m.) (ret.) ● v. albinuță [Por.]

albiśuos (albiśuаsă) (mn. albiśuoș, albiśuаsă) [akc. albiśuos] (prid.) — (color) beličast ∎ albiśuasă ĭe tuata farba kare mult baće-n alb: vînît albiśuos, vĭarđe albiśuos ... — beličasta je svaka jako svetla boja: svetlo plava, svetlo zelena ... ♦ up. alburiu [Por.] ♦ rum. albicios

albit (albită) (mn. albiț, albiće) [akc. albit] (prid.) — (color) pobeleo, osedeo, izbledeo ∎ rufiļi a albit la suare — rublje je izbledelo na suncu [Por.] ♦ rum. albit

albitură (mn. albiturĭ) [akc. albitură] (i. ž.) — (color) ① belina, beo izgled; ② mesto obojeno u belo ③ (zast.) beli veš ♦ sin. albĭaļe [Por.] ♦ rum. albitură

albîăț (mn. albîățî) [akc. albîăț] (i. m) — (anat.) beonjača ∎ țĭ s-a sînźarat albîățu uokĭuluĭ — zakrvavila ti se beonjača [Crn.] ♦ dij. var. albăț [Por.]

albĭa rîuluĭ [akc. albĭa rîuluĭ] (sint.) — (hidr.) korito reke ∎ pi luok poļažńik, apa ĭe skundă da albĭa rîuluĭ largă — u ravnici, voda je plitka a korito reke široko [Por.] ♦ rum. albia râului

albĭață (mn. albĭețurĭ) [akc. albĭață] (i. ž.) — (color) ① belina, belilo, svojstvo onoga što je belo ② bela skrama pred očima ∎ iĭ s-a fakut albĭață în nainća uoki — obnevideo je, zamutio mu se vid ③ bela svetlost ∎ străluśi o albĭață — sevnulo je nešto belo, bljesnulo je ④ bela pena ∎ faku albĭață-n gură — izbila mu je pena na usta, zapenio je ⑤ sumaglica, izmaglica ∎ în tuota đimińața, pănă-n ĭeșît đi suare, sa traźe o albĭață pi vaļe — svakoga jutra, sve do izlaska sunca, dolinom se vuče neka sumaglica [Por.] ♦ rum. albeaţă

albĭaće (mn. albĭеț) [akc. albĭaće] (i. m) — beljika, potkorni sloj drveta između kore i srži, koji je sklon brzom truljenju ∎ albĭaće la krastavĭaće — beljika na krastvcu [Crn.] ♦ var. albăț ∎ gorunu are albățu șî roșățu — hrast ima beljiku i jezgro (?) (Tanda) [Por.] ♦ rum. albeţ ♦ etim. < lat. alburnum

albĭală (mn. albĭeļ) [akc. albĭală] (i. ž.) — belilo, puder za lice (šminka) ∎ muĭarimĭa ńiśkînd nu puńe albĭală pi uokĭ — žena mi nikad ne stavlja puder na lice [Por.] ♦ rum. albeală

albĭe (mn. albĭe) [akc. albĭe] (i. ž.) — ① belilo, korito za beljenje rublja ∎ albĭe sa kĭamă o karļiță lungă șî largă, skobită în tutuk đi ļiemn, în kare muĭeriļi spală, or albĭesk rufiļi — belilo se zove jedno dugačko i široko korito, izdubljeno u trupcu drveta, u kome žene peru, ili bele rublje ② valov za pojenje stoke ∎ albĭe đi adapat vićiļi a fuost fakută ka șî albĭa muĭeriluor, numa măĭ lungă șî prinsă ku parĭ đi pomînt sî nu puată vićiļi s-o rastuarńe; în ĭa nu s-a spalat țuaļiļi — valov za pojenje stoke bio je napravljen isto kao i žensko belilo, samo je bio duži i bio je pričvršćen kočevima za zemlju da ne može stoka da ga prevrne; u njemu se nije prala odeća ∎ ĭ-a ḑîs șî adîpatuare đi viće, da șî valău — zvali su ga i pojilo za stoku, a i valov ♦ var. adîpatuarĭe ♦ sin. valîău, žgĭab [GPek] ♦ dij. sin. žgĭab [Kmp.] ♦ rum. albie ♦ etim. < lat. alvea

albuț (albuță) (mn. albuț, albuće) [akc. albuț] (prid.) — (demin.) (color) beličasto, izbledelo belo ∎ măĭ puńe kîta albuță în kanta-ĭa ku farbă vînîtă, sî sa đeșkidă kîta, kî ĭe vînîta-ĭa prĭa tare — stavi malo beličaste u kantu sa plavom bojom, da se malo prosvetli, jer je ta plava prejaka [Por.] ♦ rum. albuţ

Albuļeșći [akc. Albuļeșći] (i. m.) — (antr.) Albulješti, vlaško prezime familije u Podgorcu, nastalo prema pretku sa nadimkom Albu (l) „Belko, Belja”, posrb. Albuljesković ∎ Albuļeșći au imańe la munće — Albulešti imaju imovinu u planini [Crn.] ♦ rum. Albulești

alburiu (alburiĭe) (mn. alburiĭ) [akc. alburiu] (prid.) — (color) ① beličast, ponešto beo, s belom nijansom ② svetle boje ♦ var. albiśuos [Por.] ♦ rum. alburiu

albuș (mn. albușurĭ) [akc. albuș] (i. m.) — belance, sastojak jajeta ∎ în uou ĭastă albuș șă galbinuș — u jajeti ima belance i žumance ♦ up. uou [Crn.] ♦ rum. albuș

alčeva [akc. alčeva] (zam.) — drugo nešto [Kmp.] ♦ rum. altceva

aldamak (mn. aldamaśе) [akc. aldamak] (i. m.) — (ret.) tojaga, batina, motka ∎ kînd ći ĭau ku aldamaku-sta pi șîaļe, tu o să staĭ în luok — kad te dohvatim ovom motkom po leđima, ti ćeš se smiriti [Por.] ♦ rum. haidamac ♦ etim. < tur. haydamak

aldamaș (mn. aldamașurĭ) [akc. aldamaș] (i. s.) — halvaluk, čast u piću koje se plaća po svršenoj nagodbi u nekom poslu ∎ ń-am tokmit ĭuta pi vîțăĭ, ș-am baut aldamașu kum ĭe ađetu — pogodili smo se brzo za teliće, i popili smo halvaluk kao što je običaj [Por.] ♦ rum. aldămaș ♦ etim. < mađ. áldomás

aldan (mn. aldań) [akc. aldan] (i. m.) — (bot.) letnja konoplja, oprašivač; muška biljka konoplje koja nema seme (Cannabis sativa) ∎ aldanu sî kunuașće pi nalțîmĭe, mîĭ nalt ĭe đi kĭt kîńipa — letnja konoplja se poznaje po visini, viša je od jesenje ∎ aldanu ĭe omeńesk, da kîńipa muĭerĭaskă — letnja konoplja je muška, a jesenja ženska ∎ aldańi sî kuļeg dupa śe ļagă kîńipa — muška konoplja se bere posle oprašivanja ∎ vuorba aldan ĭe kunoskută în Osńiśa, Vaļakuańa, Savinîț, Șarbanuț, Podguorț, Izvuoru al mik, Dobropuoļa, ka kîńipa đi vară — reč „aldan” je poznata u selima Osnić, Valakonje, Savinac, Šarbanovac, Podgorac, Mali Izvor, Dobro Polje kao letnja konoplja [Crn.] ♦ dij. var. aldań ∎ aldań ĭe kîńipa ku samînță — aldanj je konoplja sa semenom (Rudna Glava) [Por.] ♦ rum. aldan ♦ etim. < slov. *chladanŭ

aldrak (aldrakă) (mn. aldraś, aldraśе) [akc. aldrak] (prid.) — vragolast, đavolast, nestašan, zločest ∎ lukru aldrak — vražji posao ∎ lasî-će đi lukru aldrak — mani se ćorava posla ∎ așa kopil aldrak n-a măĭ vaḑut pănă akuma — tako đavolasto dete do sada nisam video ∎ nu măĭ stă-n luok, đi aldrak śi ĭe — ne drži ga mesto, koliko je nestašan ♦ / < alu drak — đavolje, koje pripada đavolu, koje je kao đavo ♦ var. adrakuluĭ, aldrakuluĭ [Por.] ♦ rum. al drac

alîăturĭ [akc. alîăturĭ] (pril.) — uz, kraj, pored ∎ stîăĭ alîăturĭ ku mińe — stani uz mene ∎ am fuost alîăturĭ ku ĭel kînd la lovit saźata în pĭept — bio sam uz njega kad ga je metak pogodio u grudi [Crn.] ♦ dij. var. alăturĭ [Kmp.] ♦ rum. alături ♦ etim. < a + lature

alkauă (mn. alkăurĭ) [akc. alkauă] (i. ž.) — alka, beočug, karika ∎ ku alkaua đi ļiemn a ļegat la pĭept kîpatîńiļi lu sfuară, kînd în șîaļe s-a dus sarśină mare đi fîn, đi paĭe, đi frunḑă or đi vrĭež — drvenom alkom se na grudima uvezivali krajevi konopca, kada se na leđima nosio veliki naramak sena, slame, lisnika ili vreže ♦ var. skr. alkă [Por.] ♦ rum. halcaua

alkă (mn. ălś) [akc. alkă] (i. z.) — alka, halka, beočug, karika ∎ alkă đi ļiemn — drvena alka ♦ var. alkauă ♦ dem. alkuță ♦ augm. alkîău [Por.] ♦ rum. halcă ♦ etim. < tur. halka

alkuță (mn. alkuț) [akc. alkuță] (i. ž.) — (demin.) alkica, mala alka ∎ alkuță ĭe alkă mikă — alkica je mala alka ♦ / alkă + -uță [Por.] ♦ rum. hălcuţe

Almăș [akc. Almăș] (i. m.) — (top.) Almaš, dolina u gornjem toku reke Nere u rumunskom Banatu, odakle se u severoistočnu Srbiju doselio veliki broj Vlaha, najviše u drugoj i trećoj deceniji XVIII veka kada su severna Srbija, Banat i Oltenija bile pod vlašću Austrije, koja je ove krajeve dobila posle mira u Požarevcu 171⑧ godine ∎ la nuoĭ aĭ batrîń a puvăstuit k-a veńit dîn Almăș, prîntu viće, k-aiśa a fuost mult luok guol — kod nas su stari pričali da su došli iz Almaša, zbog stoke, jer je ovde bilo dosta praznog mesta [Zvizd] ♦ rum. Almăj

almiș-balmiș [akc. almiș-balmiș] (i. m.) — bućkuriš, jelo koje se u oskudici sprema dugim mešanjem, mlaćenjem ili bućkanjem svega i svačega ♦ var. almeș-balmeș, almuș-balmuș ∎ mistakaș, mistakaș șî ńi fakuș almiș-balmiș đi mînkarĭe — mešao si, mešao i napravio si nam bućkuriš za jelo [Por.] ♦ rum. ţalmeș-balmeș

aloat (mn. aloaturĭ) [akc. aloat] (i. s.) — testo ∎ aloatu a kreskut mult— testo je mnogo naraslo [Kmp.] ♦ dij. var. aluvat [Crn.] ♦ rum. aluat ♦ etim. < lat. allevatum

Alova [akc. Alova] (i. ž.) — (ojk.) Halovo, selo u opštini Zaječar, naseljeno Vlasima Caranima ∎ Alova ĭe sat mare — Halovo je veliko selo ∎ Alova ĭe sat aproape de otar ku Bugariĭa — Halovo je selo u blizini bugarske granice [Tim.]

Alovĭan (Alovĭană) (mn. Aloveń, Aloveńе) [akc. Alovĭan] (i. m.) — Halovljanin, stanovnik sela Halova u opštini Zaječar ∎ Aloveńiļi sînt muĭerĭ frumoasă — Halovljanke su lepe žene ∎ Aloveńi ĭarna fak foku-n ornă — Halovljani zimi lože vatru u furuni [Tim.]

alt (altă) (mn. alț, alće) [akc. alt] (prid.) — drugi ∎ alt uom — drugi čovek, drugačiji, nije isti kao što je bio ranije ∎ (vulg.) alće puļe — druge stvari, druge spletke ∎ una-alta — ovo-ono ∎ șî una șî alta — i jedno i drugo, i ovo i ono [Por.] ♦ rum. alt ♦ etim. < lat. alt[(e)rum]

altadată [akc. altadată] (pril.) — drugi put, drugom prilikom, u (neko) drugo vreme, koje nije određeno u odnosu na sadašnji trenutak ♦ / alta  + dată  ∎ lasă, gaćim lukru altadată  — pusti, završićemo posao drugi put [Por.] ♦ rum. altădată

altar (mn. altarе) [akc. altar] (i. s.) — oltar [Kmp.] ♦ rum. altar ♦ etim. < lat. altarium.

altauară [akc. altauară] (pril.) — (po) drugi put, u drugom momentu, u drugo vreme ∎ vińe đi altauară să gaćaskă lukru — doći će drugi put da završi posao ∎ îț spun đi altauară kî nuĭe bun aĭa śe faś — govorim ti po drugi put da nije dobro to što radiš ♦ var. altuorĭ [Por.] ♦ rum. altăoară

altfĭaļ [akc. altfĭaļ] (pril.) ● v. altfĭeļ [Crn.] ♦ rum. altfel

altfĭeļ [akc. altfĭeļ] (pril.) — drugačije, na drugi način, u drugoj formi; različito ♦ / alt — drugo + feļ — fela, vrsta, forma, način ∎ fakut altfĭeļ — drugačiji (po izgledu ili načinu nastanka) ∎ în altfĭeļ — na drugi način, drugačije [Por.] ♦ var. altfĭaļ — druga vrsta ∎ ĭeĭ sînt altfĭaļ đi lume — oni su druga vrsta ljudi ∎ altfĭaļ đi strugurĭ — druga vrsta grožđa [Crn.] ♦ rum. altfel

altînkоtruo [akc. altînoktruo] (pril.) — (fig.) bezizlaz, kada se nema kud, kad ne postoji drugi izlaz iz neke situacije ♦ / alt — drugo + înkotro — kuda ∎ naĭ altînoktro sî fuź — nemaš kuda da bežiš [Por.]

altkînd [akc. altkînd] (pril.) — drugom prilikom, drugi put, u (neko) drugo vreme u odnosu na sadašnje ♦ / alt — drugo + kînd — kada ∎ gaćim lukru akuma, kî altkînd nu sa șćiĭe śe o să fiĭe — završimo posao sada, u drugoj prilici ne zna se šta će biti ♦ var. altkîndva [Por.] ♦ rum. altcândva

altkîndva [akc. altkîndva] (pril.) ● v. altkînd [Por.] ♦ rum. altcândva

altkum (mn. altkum) [akc. altkum] (pril.) — drugačije, na drugi način ∎ altkum a fuost vrodată — drugačije je nekada bilo [Crn.] ∎ dakă șćiĭ altkum, fă, dakă nu: taś — ako znaš drugačije, uradi, ako ne: ćuti ♦ var. altkumva [Por.] ♦ rum. altkum

altkumva [akc. altkumva] (pril.) — drukčije, drugačije, na drugi način ∎ ĭuo am așćetat să fiĭe trĭaba-sta altkumva rașîtă, da nu așa — ja sam očekivao da će ovaj problem biti drukčije rešen, a ne ovako ♦ var, altkum ♦ sin. altfĭeļ [Por.] ♦ rum. alcumva

altśeva [akc. altśeva] (zam. neodr.) — drugo nešto, drugo šta ♦ var. altśuava ♦ / alt — drugo + śeva — nešto ∎ a ginđit la altśeva — mislio je na nešto drugo ♦ (skr.) altśe [Por.] ♦ rum. altceva

altśińe [akc. altśińe] (zam. neodr.) — neko drugi, neka druga osoba ♦ var. altśińeva ♦ / alt — drugi + śińe — neko ∎ vinu tu, să nu vină altśińe — dođi ti, da ne dođe neko drugi [Por.] ♦ rum. altcineva

altśińeva [akc. altśińeva] (zam. neodr.) ● v. altśińe [Por.] ♦ rum. altcineva

altśuava [akc. altśuava] (pril.) ● v. altśeva [Por.] ♦ rum. altceva

altui (ĭo altuĭesc, ĭel altuĭeșťe) [akc. altui] (gl. p.) — kalemiti [Kmp.] ♦ dij. var. oltańi (oltańașće) [Por.] ♦ rum. altoi ♦ etim. < mađ. oltani

altunđe [akc. altunđe] (pril.) — drugde, na drugom mestu ♦ var. altunđeva ∎ aiśa nuĭe ka altunđe — ovde nije kao drugde ♦ / alt — drugo + unđe — gde [Por.] ♦ rum. altundeva

altunđeva [akc. altunđeva] (pril.) — drugde negde, neodređeno gde, na nekom drugom mestu ∎ turśi la katat la koļibă, dar ĭel a fuost pitualat altunđeva, ș-a skapat viu — Turci su ga tražili na pojati, ali on je bio skriven negde drugde, pa se izvukao živ ♦ var. altunđiva ♦ / alt — drugi, -a, -o + unđe — gde + va ♦ skr. var. altunđe [Por.] ♦ rum. altundeva

altuorĭ [akc. altuorĭ] (pril.) ● v. altauară [Por.]

alun (mn. aluń) [akc. alun] (i. m.) — (bot.) leska (drvo) (Corylus avellana) ∎ alunu ĭe ļiemn ușuor, șî đin ĭel sa fak bîće đi rîḑîmat, koļinḑ đi koļindrĭeț la Aźun, șî bîće đi dat đi pomană l-aĭ muorț — leska je lagano drvo, i od nje se prave štapovi za poštapanje, kolinde za kolindrece na Badnji dan, i štapovi koji se na daćama namenjuju mrtvima [Por.] ♦ rum. alun

aluna voĭńiśaskă (mn. aluńе voĭńiśĭeșć) [akc. aluna voĭńiśaskă] — (ver.) vojnički lešnik, lešnik uzbran u ponoć na Preobraženje i pripremljen kroz poseban magijski postupak, koji muškarci nose sa sobom kada polaze u rat, jer se veruje da ima moć da zaštiti ljudsko telo od metka ♦ sin. aluna đeskîntată — prebajani lešnik ♦ var. izg. vuoĭńiśaskă, voĭńiśĭaskă [Por.]

alună (mn. aluńe) [akc. alună] (i. ž.) — (bot.) lešnik (plod leske) ∎ aluna ĭe sîmburu lu alun — lešnik je seme leske [Por.] ♦ rum. alună ♦ etim. < lat. *abellona (= abellana [nux])

aluńauă (mn. aluńaļe) [akc. aluńauă] (i. ž.) — (bot.) livadska biljka sa kitastim belim cvetom (Carum bulbocastanum) ∎ ļivađa ku aluńauă nu sa kosîașće, kî ĭe ĭarba rîa — livada sa ovom biljkom se ne kosi, jer je trava loša ∎ đi la aluńauă sa ĭa numa fluarĭa, bună ĭe đi ćaĭ — od nje se bere samo cvet, dobar je za čaj [Por.] ♦ rum. alunele

aluńeka (ĭo aluńek, ĭel aluńekă) [akc. aluńeka] (gl. p.) — klizati (se), okliznuti (se); skliznuti ∎ s-a aluńekat pe gĭață — okliznuo se na ledu [Kmp.] ♦ var. aluńika (ĭuo aluńik, ĭel aluńikă) ∎ đeșkiđe uoki bińe, nu će aluńika kînd vi trĭeśa pi punće — otvori oči dobro, nemoj se okliznuti kada budeš prelazio preko brvna [Por.] ♦ rum. aluneca ♦ etim. < lat. lubricare.

aluńekuș (mn. aluńekușurĭ) [akc. aluńekuș] (i. s.) — klizalište, klizavo mesto, naročito usled poledice ∎ s-a fakut mare aluńekuș pe gĭață în bătătură — napravilo se veliko klizalište na ledu u dvorištu [Kmp.] ♦ var. aluńikuș [Por.] ♦ rum. alunecuș

aluńika [akc. aluńika] (gl.) ● v. aluńeka [Por.] ♦ rum. aluneca

aluńikuos (aluńikuasă) (mn. aluńikuoș, aluńikuasă) (prid.) — klizav, sklizak ∎ gĭața ĭe aluńikuasă, șă dakă nu baź sama kum pașășć, kaḑ șă-ț frînź mînă or piśuoru — led je klizav, i ako ne paziš kako hodaš, možeš da polomiš ruku ili nogu [Por.] ♦ rum. alunecos

aluńikuș [akc. aluńikuș] (i. s.) ● v. aluńekuș [Por.] ♦ rum. alunecuș

aluńiș (mn. aluńișurĭ) [akc. aluńiș] (i. m.) — leskar, leskova šuma, zasad leske ∎ în aluńișu ĭe mîĭ mîndru kînd ĭastă aluńe — u leskaru je najlepše kada ima lešnika [Crn.] ♦ rum. aluniș

aluvațăl [akc. aluvațăl] (i. m.) — kvasac ● v. olațăl [Por.] ♦ rum. drojdie

aluvat (mn. aluvaturĭ) [akc. aluvat] (i. m.) — testo, mešavina pšeničnog, kukuruznog, raženog ili ječmenog brašna sa vodom i drugim dodacima, od koje se peče hleb ili druge vrste testenina za ljudsku ishranu ∎ aluvat kreskut — naraslo testo ∎ aluvat aḑîm — presno testo ∎ aluvat đi malaĭ — testo za proju ∎ aluvat đi puĭ — testo za pilad [Crn.] ∎ aluvatu sa plumađiașće-n karļiță — testo se meša u naćvama ∎ în aluvat sa puńe olațăl să krĭaskă — u testo se stavlja kvasac, da naraste [Por.] ♦ dij. sin. plomad (Lubnica) [Crn.] ♦ dij. var. aloat [Kmp.] ♦ rum. aluat ♦ etim. < lat. allevatum „uzdignut, nadignut”

aļerga (ĭuo aļеrg, ĭel aļiargă) [akc. aļerga] (gl. p.) — trčati, juriti, hitati ∎ aļargă ka naruodu — trči kao lud ∎ śe, drak, va aļerga lumĭa-sta atîta? — zašto li, dođavola, ovi ljudi toliko trče? [Por.] ♦ rum. alerga ♦ etim. < lat. *allargare (< largus)

aļergat (mn. aļergărĭ) [akc. aļergat] (i. s.) — trčanje ∎ śe aļergat sa pus pi ćińe, vĭeḑ kî țî sufļitu în vîru nasuluĭ? — kakvo te je trčanje spopalo, vidiš da ti je duša u nosu? ♦ var. aļergatură [Por.] ♦ rum. alergat

aļergatuare (mn. aļergatuorĭ) [akc. aļergatuare] (i. ž.) — motovilo, vitao, naprava za namotavanje prediva ∎ pi aļergatuare sa pun mosuarîļi pļińe đi tuors, șî sa duśe pi lînga gard đi parĭ, or đi tarabă, kînd pi ĭel sa urḑîașće kuardă đi țasut în razbuoĭ — na motovilo se stavljaju kalemovi puni pređe, i nosi se pored ograde od kolja ili tarabe, kada se na nju snuje osnova za tkanje na razboju [Por.] ♦ rum. alergătoare

aļergatuorĭ (mn. aļergatuorĭ) [akc. aļergatuorĭ] (i. m.) — trkač, onaj što trči, koji se kreće trčeći ∎ trĭeku pi lînga nuoĭ o gramadă đi aļergatuorĭ, đi śe va aļerga, draku va șći — prođe pored nas gomila trkača, zašto trče, đavo će znati [Por.] ♦ rum. alergător

aļergatură (mn. aļergaturĭ) [akc. aļergatură] (i. ž.) — ① trčanje, jurnjava, obavljanje posla u trku ② (fig.) težački život, koji se odvija u neprestanom pokretu za poslovima ∎ aļergatură în tuaće părțîļi — jurnjava na sve strane ∎ traĭ ku aļergatură — život u trku ♦ var. aļergat [Por.] ♦ rum. alergătură

aļes2 (mn. aļeș, aļasă) [akc. aļes] (prid.) — ① izabran, izdvojen iz grupe izborom ∎ śe aț vrut, aĭa aț aļes — što ste hteli, to ste izabrali [Crn.] ∎ fruntașî śe-s aļeș akuma sî ńi puarće satu, nus đi ńimika — čelnici koji su sada izabrani da nam vode selo, nisu ni za šta [Por.] ② poseban, vrstan, odabran, istaknut ∎ đi kap marĭe, kaśulă aļasă — za veliku glavu, posebna kapa [Crn.] ∎ uom aļes — poseban, vrstan, istaknut čovek ∎ măĭ aļes đin tuoț — najbolji od svih [Por.] ③ (za govor) jasan, razgovetan; otvoren ∎ spuńe-m aļes śe vrĭeĭ — kaži mi jasno šta hoćeš [Crn.] ∎ nu vorbĭeșć aļes, nu ć-am înțaļes ńimika — ne govoriš razgovetno, nisam te razumeo ništa [Por.] ♦ rum. ales

aļes1 (mn. aļesurĭ) [akc. aļes] (i. s.) — izbor, biranje ∎ śe gud aļes să fiĭe, tot așa ńi — kakav god izbor da bude, isto nam je ∎ bun dugaĭaș, la ĭel puoț pi aļes să kumpirĭ — dobar prodavac, kod njega možeš po izboru da kupiš [Por.]

aļeźa (ĭuo aļeg, ĭel aļiaźe) [akc. aļeźa] (gl.) — birati, prebirati, odvajati, izdvajati ∎ nu pućem aļeźa aĭa śe ńi plaśe, numa luvăm aĭa śe ńi dau — ne možemo birati ono što nam se sviđa, već uzimamo ono što nam daju [Crn.] ∎ nu aļeg, numa kuļeg — ne biram, već berem [Por.] ♦ rum. alega ♦ etim. < lat. alligare

aļeźarĭe (mn. aļeźеrĭ) [akc. aļeźarĭe] (i. ž) — izbor, biranje, izbiranje, odvajanje ∎ aļeźarĭe multă, brațîļi guaļe — veliko probiranje, prazno naručje [Crn.] ♦ dij. var. aļaźire [Por.] ♦ rum. alegere

aļi lunź [akc. aļi lunź] (i. ž.) — (euf.) „one duge”, eufemistički naziv za zmije, koji se koristi u martu, kada je izgovaranje imena zmija zabranjeno ∎ în marta ńima nu kućaḑă să ḑîkă „nopîrkă” or „balaur”, kî aļiļi atunśa ĭasă đin pomînt, sînt flomînđe, șî kînd aud numiļi-luor, vin șî ći muśkă, numa ḑîś „aļi-lunź” — u martu niko ne sme da kaže „zmija” ili „smuk”, jer ale tada izlaze iz zemlje, gladne su, i kada čuju njihovo ime, dolaze i ujedaju te, nego kažeš „one duge” [Por.] ♦ rum. alea lungi

aļiaźire (mn. aļiaźirĭ) [akc. aļiaźirĭe] (i. ž.) — ① izbor, selekcija ∎ nu kapiț ńimika dakă-n traĭ așćeț vro aļaźire mare, aĭa śe-ț dă dumńiḑîu, aĭa țî — ne dobijaš ništa ako u životu očekuješ neki veliki izbor, to što ti da bog, to ti je ② (polit.) (ret.) izbori ∎ đemult am ĭeșît la glasańe, d-akumă ažuns ńiskaĭ aļiaźirĭ, śkă „demokratija”, aļieź pi kare vrĭeĭ, da kînd kaț, vĭeḑ kî puoț numa pi draku să-l aļeź — nekada smo izlazili na glasanje, a sada su stigli nekakvi izbori, vele „demokrațîĭa”, biraš koga hoćeš, a kod pogledaš, vidiš da možeš samo đavola da izabereš [Por.] ♦ dij. var. aļeźarĭe [Crn.] ♦ rum. alegere

Aļifuońi [akc. Aļifuońi] (i. m.) — (antr.) Alifoni, vlaško prezime familije Jovanović u Valakonju, po pretku koji je imao nadimak Ljifu, od reči „lifură” - brblja, laprda ♦ / < a lu Ļifu — „lifovi, koji pripadaju Lifu” ∎ Aļifuońi au pomînt șî kasă în Bukuva Vaļakuańi — Alifoni imaju zemlju i kuću u valakonjskom Bukovu [Crn.]

aļin2 (aļină) (mn. aļiń, aļińe) [akc. aļin] (prid.) — (color) alev, crven, crvenkast; narandžast ∎ am farbuit kîta tuort đi śiștuorĭ ku aļin — obojila sam malo pređe za tkanice u crvenkasto [Crn.] ∎ piparkă aļină, piparkă roșîĭe, mîśinată — aleva paprika, mlevena crvena paprika ♦ sin. ruoșu [Por.] ♦ etim. < tur. alev „plamen”

aļin (aļină) (mn. aļiń, aļińe) [akc. aļin] (prid.) — (izob.) polako, sporo, bez žurbe; smireno, mirno; lagano, lenjo ∎ sa-nvîrćașće aļin, numa śe n-a statut — sporo se okreće, samo što nije stao ♦ sin. merĭeu, mirekuț; ļenuos; ļin ♦ / a + ļin [Por.] ♦ sin. kuśińel [Bran.] ♦ rum. alene ♦ etim. < srb. lenj

aļina1 (ĭo ma aļin, ĭel sa aļină) [akc. aļina] (gl. p. ref.) — smiriti (se), usporavati (se); olakšavati (se) ∎ sa aļină durerĭa — smiruje se bol [Kmp.] ♦ dij. sin. uśuĭa [Por.] ♦ rum. alina ♦ etim. < lat. allenare

aļina2 (ĭuo aļin, ĭel aļină) [akc. aļina] (gl. p. ref.) — kačiti, okačiti, zakačiti ∎ la Sîmḑîĭana kuļeźim florĭ șî buĭeḑ, șî ļe aļinăm la vratńiță — na Ivanjdan beremo cveće i bilje, i kačimo ga na vratnicama [Mlava] ♦ dij. var. ańina ♦ sin. atîrna [Por.]

ama [akc. ama] (vez.) — ama, veznik a. za isticanje suprotnosti; ali ∎ du-će la lukru, ama ogođașći-će frumuos — idi na posao, ali se lepo doteraj ∎ vîăd ĭuo śe aĭ đi gînd, fîă așa, ama nu faśa pakaće niś kuĭ — vidim ja šta si naumio, uradi tako, ali nemoj nauditi nikom [Crn.] b. za pojačanje tvrđenja, pitanja, čuđenja ∎ ama, kînd îț spun ĭuo, așa ĭe — ama kad ti ja kažem, tako je ∎ ma — ma, skraćeni oblik ∎ ma nu puaće așa să fiĭe, șî gata — ma ne može tako da bude, i gotovo [Por.] ♦ rum. ama ♦ etim. < tur. amma < Arap. ämmā „ali, samo” (Škaljić1979)

aman [akc. aman] ① (uzv.) — aman, uzvik prekljinjanja: pobogu! zaboga! milost! ∎ aman, brĭe, lasî-će đi mińe, nu ma nîkažî — aman, bre, mani me se, nemoj me mučiti ② (pril.) (fig.) šipak; nikad, nikako ∎ aman îț măĭ întuarśe ĭel bańi — šipak će ti on vratiti pare ∎ ĭa pļekat muĭarĭa, aman măĭ vińe la ĭel — napustila ga je žena, nikad mu se neće vratiti [Por.] ♦ rum. aman ♦ etim. < tur. aman < ar. ämān „milost, sigurnost” (Škaljić1979)

amar (mn. amarurĭ) [akc. amar] (i. m.) — ① gorčina, gorak ukus (obično za namirnice) ∎ amaru-n lapće ĭe đin ĭarbă, kare a paskuto uoiļi — gorčina u mleku je iz trave koju su pasle ovce ② (fig.) gorak i čemeran život ∎ am pļakat ku amaru-n mińe — otišao sam pun gorčine [Crn.] ♦ dij. var. amară ∎ an traĭit numa ku durĭerĭ șî amară — živeo sam samo s bolom i gorčinom [Por.] ♦ rum. amar ♦ etim. < lat. amarus

amarî (ĭuo amarîăsk, ĭel amarîașće) [akc. amarî] (gl. p. ref.) — ① zagorčati, učiniti gorkim (za namirnice) ∎ a pus kare a pus în ḑamă ńișći buĭeḑ, șî ĭa sa amarî — neko je stavio u čorbu nekakve travke, i ona je zagorčala ② (fig.) učiniti život čemernim, gorkim ∎ traĭu mĭ-a amarît ku bĭețîĭa a luĭ — život mi je zagorčao svojim pijanstvom [Por.] ♦ rum. amărî ♦ etim. < lat. *amarire

amarît (amarîtă) (mn. amarîț, amarîće) [akc. amarît] (prid.) — gorak ① ukus pića ili hrane ∎ rakiu amarît ku peļin — rakija sa ukusom pelina ② (fig.) čemeran, tegoban, mučan ∎ viîața mi amarîtă — život mi je mučan [Crn.] ♦ dij. var. amară [Por.] ♦ rum. amărât

amarĭală (mn. amarĭaļe, amarĭelurĭ) [akc. amarĭală] (i. ž.) — gorčina, gorak ukus ∎ traĭu mĭeu ĭe amarĭală guală — moj život je sama gorčina [Por.] ♦ rum. amăreală

ambarĭ (mn. ambarĭe) [akc. ambarĭ] (i. s.) — ambar, drvena zgrada za zrnastu hranu ∎ în ambarĭ s-a țînut marunțîș: grîu, ovîăsk, sakară, da kukuruḑu s-a țînut în kuoș — u ambaru se držalo zrnevlje: žito, ovas, ječam, a kukuruz se držao u košu [Por.] ♦ rum. hambar ♦ etim. < mađ. hambár, tur. hambar

ambiĭa (ĭuo ambiĭ, ĭel ambiĭe) [akc. ambiĭa] (gl. p.) — nutkati, nuditi ∎ ăl ambiĭ pră vrunu kînd ăl roź dă măĭ mulće orĭ să mănînśe, da ĭel sa sviĭașće — nutkaš nekoga kad ga više puta moliš da jede, a on se snebiva ♦ var. ămbiĭa ♦ sin. ruga [Zvizd] ♦ rum. îmbia ♦ etim. < lat. *inviare

amețală (mn. amețîălurĭ) [akc. amețală] (i. ž.) — vrtoglavica, ošamućenost, nesvestica ∎ ma prins amețala kînd am vaḑuto — zavrtelo mi se u glavi kad sam je video [Crn.] ∎ nu-m plaśe mînkarĭa kam lungă vrĭame, șă đi fuame ma prinđe kînd șî kînd amețala — ne prija mi hrana već duže vreme, i od gladi me katkad hvata vrtoglavica [Por.] ♦ rum. ameţeală

amețî (ĭuo amețîăsk, ĭel amețîașće) [akc. amețî] (gl. p. ref.) — onesvestiti (se), (iz) gubiti svest, dobiti vrtloglavicu ∎ đintr-odată amețîĭ, șî kaḑuĭ pi pomînt — odjednom mi se zavrtelo u glavi, i padoh na zemlju [Por.] ♦ dij. var. amețășťe, amețăsc [Kmp.] ♦ rum. ameţi ♦ etim. < lat. *ammattire (< mattus „beat”)

amețît (mn. amețîț) [akc. amețît] (prid.) — ošamućen; opijen; polusvestan ∎ amețît đi lovitură — ošamućen od udarca ∎ amețît đi durĭare — ošamućen od bolova [Crn.] ∎ stă amețît șî puzumeńit — stoji ošamućen i izbezumljen ♦ sin. bĭat, turbat, luvat, dus, kîpiĭat, șukĭat [Por.] ♦ rum. ameţit

amin (mn. amińе, aminurĭ) [akc. amin]   — ① (uzv.) amin! amen! neka tako bude! - uzvik kojim počinju ili se završavaju mnoge religijske molitve ili magijske formul e ② (pril.) svršeno, gotovo   [Por.] ♦ rum. amin ♦ etim. < slov. aminŭ < Hebr. amen

amintrîļa [akc. amintrîļa] (pril.) — drugačije, na drugi način [Kmp.] ♦ var. aĭmintrĭa [Por.] ♦ rum. altmintrelea ♦ etim. < lat. alteramente.

amînat (amînată) (mn. amînaț, amînaće) [akc. amînat] (pril.) — kasno, pozno, dockan ∎ ažuns amînat — stigao je kasno, odocnio ∎ amînat ĭe đi ĭel, nu-l măĭ skuaće ńimika — kasno je za njega, ne može ništa da ga izvuče (spasi) ∎ vinu măĭ amînat — (komp.) dođi kasnije ♦ up. mîńe [Por.] ♦ rum. amânat

amînata (ĭuo ma amînaćeḑ, ĭel sa amînaćaḑă) [akc. amînata] (gl. p. ref.) — kasniti, zakašnjavati ∎ nu ći amînata, ma ruog đi ćińe — nemoj kasniti, molim te ∎ grabĭesk, nu kućeḑ să ma amînaćeḑ — žurim, ne smem da zakasnim ∎ uom ļenuos, sa amînaćaḑă in tuota ḑîua la lukru — lenj čovek, svakog dana kasni na posao [Por.] ♦ rum. amânăta ♦ etim. < ? lat. *ad mane; alb. mënoń

amînatarĭe (mn. amînatărĭ) [akc. amînatarĭe] (i. ž.) — kašnjenje, zakašnjavanje ∎ n-o sî trĭakă bun șkolari nuoștri, ku atîta amînatarĭe đi iĭ — neće dobro proći naši đaci, sa tolikim njihovim zakašnjavanjem ♦ var. amînatat [Por.] ♦ rum. amînare

amînduoĭ (ž.r. amîndoă) [akc. amînduoĭ] (br.) — obojica, oba, obadva; oboje ∎ a veńit amînduoĭ într-o ḑî — došla su obojica istog dana ∎ amîndoă a supt la o țîță — obe su sisale jednu sisu [Por.] ♦ rum. amândoi ♦ etim. < lat. *amindoi (< *ambi + dui)

amnari (ĭuo amnarĭesk, ĭel amnarĭașće) [akc. amnari] (gl. p. ref.) — (zast.) ① oštriti kosu kamenim brusom ∎ kopilu kosîașće, ama înga nu șćiĭe să amnarĭaskă kuasa bińe — dete kosi, ali još ne zna dobro da brusi kosu ② kovačkim načinom spajati dva metalna dela ∎ șîna la ruata đi kar ĭe amnarită la duauă luokurĭ — kolska šina spojena je na dva mesta ③ (fig.) podvaljivati nekom, ljuto varati nekog ∎ bagă sama bińe, să nu ći amnarĭaskă vrunu — pazi dobro, da te neko ne prevari ∎ nu amnari lumĭa — nemoj varati ljude [Por.]

amnarĭ (mn. amnarĭе) [akc. amnarĭ] (i. s.) — ① ocilo, ognjilo, kresivo; čelični predmet u obliku potkovice kojim se udara o kremen da bi se izazvale varnice; varnicama se palio trud, a ovim se palila vatra; (izob.) obavezni deo pušačkog pribora ∎ fîră amnarĭ nu faś fuoku — bez ocila nema vatre [Crn.] ② kovački izrađena metalna šipka čiji se jedan kraj zanituje na platnu kose, a drugi, zakrivljeni, uvlači pod grivnu u koju je kosa usađena ♦ (demin.) amnaruț, amnaruș, amnarĭel ∎ am avut un amnaruț, șî l-am pĭerdut — imao sam jedno ocilče, i izgubio ga [Por.] ♦ / a + mînarĭ ♦ rum. amnar ♦ etim. < lat. manuale

amńaḑîț (mn. amńaḑîță) [akc. amńaḑîț] (i. s.) — ① podne kao doba dana ∎ măĭ un śas pănă la amńaḑîț — još jedan sat do podne ∎ înainće đi amńaḑîț — pre podne ∎ pînă-n amńaḑîț — do podne ∎ dupa amńaḑîț — posle podne ② ručak, obed u podne ∎ duśe amńaḑîțu la sîpatuorĭ — nosi ručak kopačima ∎ vrĭamĭa đi amńaḑîț — vreme je za ručak ③ a. zenit ∎ suarļi la amńaḑîț — sunce je u zenuitu b. jug, strana sveta ∎ a zburat kîtra amńaḑîț — odleteo ka jugu ♦ supr. mńaḑa nuopțî — sever ♦ skr. var. (ret.) amńaḑ ∎ amńaḑîța nuopțî — (demon.) ponoćnica, šumska majka (Tanda) [Por.] ♦ dij. var. amńaz [Kmp.] ♦ dij. var. nămļaḑîț (Ranovac) [Mlava] ♦ rum. amiază ♦ etim. < lat. ad mediam diem

amńaḑîța (ĭuo amńaḑîț, ĭel amńaḑîță) [akc. amńaḑîța] (gl.) — ručati ∎ nuoĭ vom amńaḑîța fara ćińe — mi ćemo ručati bez tebe ♦ up. amńaḑĭț [Por.]

amńaz [akc. amńaz] (i. m.) — ① podne, doba dana ② jug, strana sveta [Kmp.] ♦ dij. var. amńaḑîț [akc. amńaḑîț] [Por.] ♦ dij. var. nămļaḑîț [Mlava] ♦ rum. amiază ♦ etim. < lat. ad mediam diem

amparațîĭe (mn. amparațîĭ) [akc. amparațîĭe] (i. ž.) — carstvo, carevina, careva imovina, kraljevina; imperija ∎ amparatu a pĭerdut amparațîĭa — car je izgubio carevinu ♦ var. împarațîĭe [Por.] ♦ rum. împărăţie

amparat (mn. amparaț) [akc. amparat] (i. m.) — vladar, imperator ∎ pin povĭeșć kopilarĭeșć sa pumeńașće măĭ mult țaru, da pin kînćișe lăutarĭeșć, amparatu — kroz priče za decu više se pominje car, a kroz lautarske pesme, imperator ♦ var. împarat [Por.] ♦ rum. împărat ♦ etim. < lat. imperator

amșîță (mn. amșîț) [akc. amșîță] (i. ž.) — kurva, žena lakog morala ∎ îmblă ka amșîța prîn sat, ku kuada răđikată — lunja ko kurva kroz selo, s podignutim repom [Mlava]

amuțî (ĭuo amuțîăsk, ĭel amuțîașće, ) [akc. amuțî] (gl. p.) — zanemeti, omutaviti, izgubiti glas ili sposobnost govora ∎ kînd s-a-ntîńit ku lupi-n munće, uomu đi frikă amuțît, ș-a ramas înkrîmeńit în luok — kad se sretao s vukovima u planini, čovek je od straha zanemeo, o ostajao skanjemen u mestu [Por.] ♦ rum. amuţi ♦ etim. < lat. *ammutire (< mutus „mut”)

amuțîrĭe (mn. amuțîrĭ) [akc. amuțîrĭe] (i. ž.) — mutavost, onemelost, stanje nastalo gubitkom sposobnošću govora, glasa ili zvuka ♦ var. amuțală [Por.] ♦ rum. amuţire

amuțît (amuțîtă) (mn. amuțîț, amuțîće) [akc. amuțît] (prid.) — omutavio, zanemeo, izgubio glas, ili sposobnost govora ∎ amuțît đi frikă — zanemeo od straha ♦ / a + mut + it [Por.] ♦ rum. amuţit

amunka [akc. amunka] (pril.) — ① (pril.) — teško, otežano, s mukom, naporno ∎ ku așa lukratuorĭ, amunka gaćeșć sapatu — sa takvim radnicima, teško ćeš završiti kopanje ∎ astîḑ amunka sa gasîașće lukru — danas se teško nalazi posao ② (i. ž.) — mučnina, muka ∎ a baut prĭa mult, șî akuma iĭ amunka — pio je previše, i sad mu je muka ♦ sin. grĭeu, kin ♦ supr. ļesńe [Por.] ♦ rum. amunca ♦ etim. < slov. monka

amurțală (mn. amurțîălurĭ) [akc. amurțală] (i. ž.) — utrnuće; osećaj slabosti u mišićima, praćeno trnjenjem i drhtavicom, malaksalost; obamrlost ∎ ma prinsă o amurțală — uhvatila me je neka malaksalost ∎ sîmt amurțală în piśuarĭe — osećam trnjenje u nogama [Crn.] ♦ rum. amorţire ♦ etim. < lat. ammortire

amurțî (ĭuo amurt, ĭel amurće) [akc. amurțî] (gl.) — ① utrnuti, postati neosetljiv na dodir, obamreti ∎ mi amurće mîna stîngă — trne mi leva ruka ∎ amurće gura, kît ĭe đi akru — usta trnu, koliko je kiselo [Crn.] ② (fig.) skameniti (se) ∎ kînd ĭarna-n munće auḑî lupi kă urlă đi fuame, amurț tuot, șă înkrîmeńeșć đi frikă — kad zimi u planini čuješ vukove kako zavijaju od gladi, utrneš sav, i skameniš se od straha [Por.] ♦ rum. amorţi ♦ etim. < lat. *ammortire (= admortire)

amurțît, amurțîtă (mn. amurțîț, amurțîće) [akc. amurțît] (prid.) — utrnut, ukočen ∎ pișuoru al đirĭept mi amurțît — desna noga mi je utrnuta ∎ am amurțît đi șađarĭe — ukočio sam se od sedenja ♦ (fig.) ne razmišlja ∎ amurțît ĭeș tu în kap đi kînd iș fakut — „ukočen” si ti u glavu od rođenja [Crn.] ♦ rum. amorţit

an (mn. ań) — ① (i. ž.) — (kal.) godina ∎ ano-sta — ova godina ∎ anu đi ḑîļe — godina dana ∎ anu trĭekut — protekla godina ∎ la anu — na godinu, za godinu (dana) ∎ măĭ are ań — ima godine, poživeće još ∎ s-a înpuțînat ańi — smanjio se preostali broj godina, približila se smrt ∎ an tîrḑîu — godina u kojoj kasni zrenje poljoprivrednih kultura ∎ a trĭekut ań șî ań — protekle su godine i godine, prošlo je mnogo vremena ∎ pomana la anu — godišnji pomen, daća na godišnjici smrti ∎ žumataće đi an — pola godine ∎ a ĭeșît anu — istekla je godina, navršila se ∎ la svîrșîtu anuluĭ — na kraju godine ♦ (la) ań đi bîtrîńață — (u) stara vremena, davnina ∎ anol nou — nova godina ② (pril.) lane, prošle godine ∎ aĭa a fuost an — to je bilo prošle godine ∎ (u izr.) pănă măĭ đ-a-l an fusă lu tuoț bińe — do pre neku godinu beše svima dobro [Por.] ♦ rum. an ♦ etim. < lat. annus

Ana [akc. Ana] (i. ž.) — (antr.) Ana, l.i. biblijskog porekla, ušlo u narod preko hrišćanske crkve ∎ Ana a fost nume đes dat la fĭaće — Ana je bilo ime koje se često davalo devojčicama ∎ đin nume Ana a ĭeșît poļikre Ańița șî Anuța — iz imena Ana nastali su nadimci Anica i Anuca [Por.] ♦ rum. Ana ♦ etim. < Heb. Hannah, hanna „milost, zahvalnost” (Sursa: sr.wikipedia)

anțărț [akc. anțărț] (pril.) — (kal.) preklane, pretprošle godine, pre dve godine ♦ var. alan [akc. alan] ♦ (augm.) anțarțuoń — pre mnogo godina, pre neodređenog broja godina, ali ne u tako dalekoj prošlosti [Por.] ♦ rum. anţărţ ♦ etim. < lat. anno tĕrtio, în anu al treilea

andarmală (mn. andarmaļe) [akc. andarmală] (i. ž.) — (tehn.) andramolja, dronjak; starudija ∎ șupa pļină đi andarmaļe, ńimik nuĭe đi vro trĭabă — šupa je puna andramolja, ništa nije za neku upotrebu [Por.] ♦ dij. sin. andîrmuańe [Mlava] ♦ etim. < grč. chondromallon

andîra (ĭuo ma andîr, ĭel sa andîră) [akc. andîra] (gl. p. ref.) — ① zadirkivati, izazivati, provocirati ∎ kopilo-la sî andîră đi mińe — ono dete me zadirkuje ∎ nu ći andara — ne provociraj ∎ andîră pi draku — izaziva đavola [Crn.] ② var. andără ∎ nu măĭ ma andăr đi ĭel — neću ga više zadirkitvati ♦ sin. dîra [Por.]

andîrmuańe (mn. andîrmuańe) [akc. andîrmuańe] (i. ž.) — andramolje, dronjci, starudija; delovi neke stare naprave ∎ nu puot să-ț spun ńimik dă razbuoĭ pănă no-l vĭeḑ, kî are mulće andîrmuańe pră ĭeal — ne mogu ništa da ti kažem o razboju dok ga sam ne vidiš, jer ima mnogo andrmolja na njemu [Stig] ♦ dij. var. andarmaļe (Tanda) ♦ sin. ondoroasă [Por.] ♦ etim. < grč. chondromallon

Andriĭ [akc. Andriĭ] (i. m.) — (antr.) Andrija, muško lično ime ♦ var. Andreĭ, (skr.) Andra, (augm.) Anrdiĭan, (demin.) Andriĭuță, Andruță, Andreĭkă ♦ potomci: alu Andriĭ, Andriĭuońi, posrb. prezime: Andrijević, Andrejević [Por.] ♦ / < Andrei — bibl. ime, koje je u rumunsku kulturu ušlo posredstvom slovenskog crkvenog uticaja (Iordan1983, s.v) (exp. Durlić ) ♦ rum. Andrea ♦ etim. < grč. andros „predmetak u složenicama: čovek-muškarac” (Vujaklija1980, s.v. андро-) (expl. Durlić)

Andriĭuońi [akc. Andriĭuońi] (i. m.) — (antr.) Andrejevci, Andrejevići, vlaško prezime familija u Osniću, Šarbanovcu, Podgorcu i Valakonju, čiji se predak zvao Andrej ili Andrij ∎ Andriĭuońi đin saćiļi nuaștrĭe, nu sînt tot o rudă — Andrejevci iz naših sela nisu jedan rod [Crn.] up. Andrĭeĭ, Andra ♦ rum. Andreianu

andrĭauă (mn. andrĭaļe) [akc. andrĭauă] (i. s.) — (kal.) (zast.) ① decembar ∎ andrĭaua ĭe luna đi la urmă în an, ku ĭa s-a-nkĭeptorat anu pi kîļindarĭu ăl babĭesk — „andreja” je poslednji mesec u godini, njime se završavala godina u bapskom kalendaru ② „andreja”, deo decembra (po sadašnjem kalendaru između ⑤ i 2⑤), vreme kada su se parili vukovi ∎ andrĭaua đe mult s-a kĭemat șă doă stamîń pi luna đi la urmă în an kînd s-a vișńit lupi — „andrejom” su se nazivale i dve nedelje u poslednjem mesecu u godini, kada su se parili vukovi [Por.] ♦ rum. andrea

andrĭeauă (mn. andrĭeaļе) [akc. andrĭeauă] (i. ž.) — velika drvena igla, duguljastog oblika sa šiljatim krajevima i rupom na sredini, kojom su muškarci pleli debele čarape ili rukavice ∎ andrĭeauă ĭe ak mare ku kare s-a fakut la śarapĭ șî manușă gruasă — „andreja” je velika igla sa kojom su se plele debele čarape i rukavice (Krivelj) [Crn.] ♦ var. andrĭauă [Por.] ∎ ĭuo ku andrĭaua kuos la măturĭ — ja sa velikom iglom opšivam metle (Laznica) [Hom.] ♦ up. ak ♦ rum. andrea

Androbĭeșći [akc. Androbĭeșći] (i. m.) — (аntr.) Androbići, vlaško prezime jedne familije u Podgorcu, potomstvo Vlaha po imenu ili nadimku Andruaba, nejasnog porekla i značenja ∎ Androbĭeșći sînt vrĭańiś uamiń, șî traĭesk bińe ku tuoț — Androbići su vredni ljudi, i žive u slozi sa svima [Crn.]

Anđel [akc. Anđel] (ž.r. Anđeļiĭa) [akc. Anđeļiĭa]— (antr.) l.i. Anđel ∎ moșu Anđel ku baba Anđeļiĭa n-avut kopiĭ — čiča Anđel i baba Anđelija nisu imali dece [Por.] ♦ rum. Angeliu

Anđeluońi [akc. Anđeluońi] (i. m.) — (antr.) Anđelovići, vlaško prezime familije u Valakonju, čiji je rodonačelnik bio Vlah po imenu Anđel ∎ Anđeluońi a fuost triĭ fraț, șî tuoț a lukrat în maĭdan — bilo je tri brata Anđelovića, i svi su radili u rudniku [Crn.] ♦ rum. Angelovici

anđeļiaće [akc. anđeļiaće] (pril.) — (zast.) lagano, bez žurbe, ležerno; pažljivo ∎ mînă anđeļiaće, kî ĭastă gĭață pi drum — vozi lagano, jer ima leda na putu ♦ sin. înśet [Crn.] ♦ dij. var. ănđeļeće (Tanda) [Por.] ♦ dij. var. pinđeļeće (Debeli Lug) [GPek] ♦ rum. îndelete ♦ etim. < ? slov. lĕto; alb. letë

Anđeļiĭa [akc. Anđeļiĭa] (i. ž.) — (antr.) žensko l.i. Anđelija, pandan muškom imenu Anđel ∎ Anđeļiĭa a fuost muĭare ćinîră kînd a ramas văduvă — Anđelija je bila mlada žena kada je ostala udovica [Por.]

Anđeļiĭuońi [akc. Anđeļiĭuońi] (prid.) — (antr.) Anđelijini, vlaško prezime familije Anđelići u Osniću, doseljene u drugoj polivini XIX veka iz susednog područja u Bugarskoj, nastalo po imenu žene koja se zvala Anđelija (vl. Anđeļiĭa) ∎ kînd a veńit, Anđeļiĭuońi đi la sat a kapatat imańe în utrina Babi-Ĭuańi — kad su se doselili, Anđelijini su od sela dobili zemlju u Baba-Joninoj utrini [Crn.]

Angel [akc. Angel] (i. m.) — (antr.) Anđel, lično ime koje je u narod ušlo pod uticajem hrišćanske crkve ∎ moșu Angel a trait mult — čiča Angel je dugo živeo ♦ / < grč. angelos — „vesnik” ♦ var. Anđel [Por.] ♦ rum. Anghel ♦ etim. < grč. angelos

Angeluońi [akc. Angeluońi] (i. m.) — (antr.) Angelovci, Angelovići, Angelovi potomci; vlaško prezime jedne familija u Osniću, čiji je rodonačelnik bio Vlah po imenu Angel koji se, u XIX veku, sa užom porodicom doselio iz vlaškog područja severozapadne Bugarske ∎ Angeluońi au kîăș lîngă drumu Babi-Ĭuańi — Angelovci imaju kuće pored Babajonskog puta [Crn.] ∎ Angeluońi, famiļa lu Angel Țîganu, kovaśu đi vrodată în Arnaglaua — Angeloni, familija Angela Ciganina, nekadašnjeg kovača u Rudnoj Glavi [Por.] ♦ rum. Angheloiu

Anol nou [akc. Anol nou] (sint.) — (kal.) Nova godina ∎ Anol nou ĭe ḑîua đintîń pi kîļindarĭ ku kare înśape sî sa sokoćiaskă anu — Nova godina je prvi dan u kalendaru kojim počinje da se računa godina ∎ đemult ḑîua kare a sîrbatorito aĭ nuoștri ka anol nou, a kaḑut la Sînvasîĭ — nekada dan koji su naši slavili kao novu godinu, padao je na Svetog Vasilija [Por.] ♦ rum. Anul Nou

Anta [akc. Anta] (i. m.) — (antr.) Anta ∎ Anta ĭe poļikra lu uom kare ĭe la karće skris ka Antoniĭe, dar aăla nume la rumîń a veńit pista bisîarikă — Anta je nadimak čoveka koji je kršten kao Antonije, a to ime je kod Vlaha došlo posredstvom crkve ∎ muĭarĭa lu Anta sa kĭamă Antońasa — Antonova žena zove se Antonica [Por.] ♦ rum. Antonie ♦ etim. < lat. antonius < grč. antonis „spreman za borbu” (Sursa: sr.Wikipedia)

antaļira (ĭuo antaļirĭeḑ, ĭel antaļirĭaḑă) [akc. antaļira] (gl. p.) — internirati, odvoditi u logor (za vreme rata); zarobiti; zatvoriti ∎ Ńamțî antaļirat lumĭa far đi vină, numa pintru partizań — Nemci su internirali nevine ljude, samo zbog partizana ♦ var. ăntaļira, întaļira, întăļiri [Por.] ♦ rum. interna

antaļirit (antaļirită) (mn. antaļiriț, antaļiriće) [akc. antaļirit] (prid.) — interniran, zarobljen u ratu i odveden u logor ∎ la antaļirit Bugari, ș-a murit în lager — internirali su ga Bugari, i umro je u logoru ♦ var. întaļirit, întîļirit [Por.] ♦ rum. internat

Antońeșći [akc. Antońeșći] (i. m.) — (antr.) Antonijevci, Antonijevići, vlaško prezime familija u Podgorcu i Brestovcu, čiji se predak zvao Anta, hip. od Antonije ∎ alu Anta — Antini [Crn.] ♦ rum. Antonești

Anuță [akc. Anuță] (i. ž.) — (antr.) Anuca, l.i., demin. od bibl. imena Ana ∎ pi fata kare a fuost bućeḑată Ana, a putut s-o poļikraḑă Ańița or Anuța — devojčici krštenoj imenom Ana, mogli su da tepaju Anica ili Anuca ∎ fir đi firu alu vro Anuță s-a kĭemat Anuțuońi, dupa śe poļikră s-a prizuvit la karće Anucić — potomci Anuce zvali su se Anuconi, od kog nadimka je nastalo posrbljeno prezime Anucić [Por.] ♦ rum. Anuţă

Anuțoĭ (mn. Anuțoĭi) [akc. Anuțoĭ] (i. m.) — Anucoj, vlaško prezime prahovskih familija Anucojević i Anucojić, koje se u novije vreme proširilo i na porodice Strečanović i Brzulović; prezime je nastalo po l. i. Anuca (demin. od Ana), kako se, po predanju, zvala neka žena koja se iz Vlaške doselila u Prahovo ∎ ĭel ĭestă ńepotu lu Pătru Anuțoĭu — on je unuk Petra Anucoja [Kmp.] ♦ rum. Anuţei

anunța (ĭuo anunț, ĭel anunță) [akc. anunța] (gl. p.) — (zast.) oglašavati, objavljivati ∎ kînd s-a fakut nunta, s-anunțît pin lume, sî sa șćiĭe śe o să fiĭe — kada se spremala svadba, oglašavala se po narodu, da bi se znalo šta se sprema [Por.] ♦ rum. anunţa ♦ etim. < lat. annuntiare

ańi (mn.) (i. ž.) [akc. ańi] — (bot.) godovi; god, znak godišnjeg rasta debla drveta u širinu, godišnji prsten ∎ numarăm ańi lu ļiemn đi pi bușćanu luĭ — brojimo godine drveta sa njegovog panja [Por.]

Ańița [akc. Ańița] (i. ž.) — (antr.) (demin.) Anica ∎ pi paramamî-mĭa a bućeḑato Ana, ma ĭ-a ḑîs đi milă Ańița, ș-așa ĭ-a ramas păn-la muarće — moju prababu su krstili Ana, ali su je od milošte zvali Anica, i tako joj je ostalo do smrti [Por.] ♦ rum. Aniţa

ańin (mn. ańiń) [akc. ańin] (i. m.) — (bot.) jova, joha (Alnus incana, Alnus glutinosa) ∎ țîn minće đin kopilariĭe un ańin mare, ĭerĭa sîngur în mižluoku ļivĭeḑî, nalt șî krĭengarat, ku puaļiļi rîđikaće đi la pomînt, supt kare a fuost umbra gruasă — pamtim iz detinjstva jednu veliku jovu, beše usamljena sred livade, visoka i razgranata, sa krošnjom odignutom od zemlje, pod kojom je bila debela hladovina [Por.] ∎ Vaļa ku ańinu — izvorno vlaško ime crnorečkog sela Valakonje: „Dolina jove” [Crn.] ♦ rum. anin ♦ etim. < lat. *alninus < alnus

ańina (ĭuo ańin, ĭel ańină) [akc. ańina] (gl. p. ref.) — okačiti (se), kačiti neki predmet na visini ∎ nu ańina trasta-ĭa atîta đi sus, n-o sî puot s-o aźung — nemoj kačiti tu torbu tako visoko, neću moći da je dohvatim ♦ sin. atîrna [Por.] ♦ dij. var. aļina (aļin, aļină) Samarinovac [Kmp.], Ždrelo [Mlava] ♦ rum. anina ♦ etim. < lat. *anninare (< ad + *ninna „kolevka”)

ańinat (ańinată) (mn. ańinaț, ańinaće) [akc. ańinat] (prid.) — okačen, obešen o nešto, visi ♦ sin. atîrnat, spînḑurat [Por.] ♦ rum. aninat

ańińiș (mn. ańińișurĭ) [akc. ańińiș] (i. s.) — (bot.) jovovina, deo šume u kome preteže jova ∎ ańińiș ĭe luok unđe ĭastă mulț ańiń — jovovina je mesto gde ima dosta jove [Por.] ♦ rum. aniniș

Apa albă [akc. Apa albă] (i. ž.) — (hidr.) Bela voda, potok u ataru Majdanpeka ∎ Apa albă a fuost ogaș kare avut izvuor la Kulmeźiĭ, ș-a tunat în Șașka đi đirĭapta, la Stîlp — Bela voda je bio potok, koji je izvirao na Kulma Hadžiji, a ulivao se sa desne strane u Šašku kod Stlpa ∎ unđe a mĭers vrodată Apa albă, akuma ĭe kuopu lu Rudńik, ogașu s-a pĭerdut — gde je nekada tekao potok Bela voda, sada je kop Rudnika, potok se izgubio ∎ nume „apa albă” rumîńi dau la tuot ogașu kare la fund are pĭetre albe — ime „bela voda” Vlasi daju svakom potoku koji na dnu ima belo kamenje ♦ up. apă albă [Por.] ♦ rum. Apa albă

apara (ĭuo apîr, ĭel apîră) [akc. apara] (gl.) — braniti, štititi, čuvati ∎ apîră kopiĭi đi kîń — brani decu od pasa ∎ sî apîră đi rîaļe — brani se od zla ∎ ma apîr đi napastă — branim se od nepravde [Crn.] ∎ duamńe apîră — bože sačuvaj ♦ sin. pazîa [Por.] ♦ dij. var. apăra [Kmp.] ♦ rum. apăra ♦ etim. < lat. aparare

apastuol (mn. apastuoļ) [akc. apastuol] (i. m.) — apostol, Hrostov učenik ∎ doĭsprîaśe apastuoļ — dvanaest apostola [Por.] ♦ rum. apostol ♦ etim. < slov. apostolŭ

apaș (mn. apaș) [akc. apaș] (i. m.) — bitanga, varalica ∎ așa apaș n-a măĭ vaḑut lumĭa pănă akuma, minće șă fură ka ńima — takvu bitangu još nije video svet do sada, laže i krade ko niko ♦ sin. aĭman, mangă [Por.] ♦ rum. apaș

apatĭekă (mn. apatĭeś) [akc. apatĭekă] (i. ž.) — apoteka, prodavnica lekova ∎ ma duk în apatĭekă, să kumpîr ļakurĭ — idem u apoteku da kupim lekove [Por.] ♦ rum. apotecă ♦ etim. < nem. Apotheke

apatuos (apatuasă) (mn. apatuoș, apatuasă) [akc. apatuos] (prid.) — vodnjikav, koji sadrži mnogo vode ∎ pĭapino-sta ĭe apatuos, șî nuĭe dulśe — ova dinja je vodnjikava, i nije slatka [Crn.] ∎ mĭ-a dat tata un luok apatuos, numa puot bruoșćiļi să krĭesk în ĭel — dao mi je otac jednu vodnjikavu njivu, mogu samo žabe da gajim u njoj ♦ var. apuos [Por.] ♦ rum. apătos ♦ etim. < lat. aquatosus

apaurî [akc. apaurî] (gl.) ● v. paurî [Por.] ♦ rum. paurî

apă (mn. apе) [akc. apă] (i. ž.) — voda ∎ apă adînkă — duboka voda ∎ apă mare — velika (nadošla) voda ∎ apă ļină — tiha, mirna voda ∎ apă skundă — plitka voda, plićak ∎ apă kaldă — topla voda ∎ apă fĭartă — prokuvana voda ∎ apă fĭerbinće — vrela voda ∎ apă molkuță — mlaka voda ∎ apă klośită, klośitură — ustajala, bljutava voda ∎ apă dulśe — slatka, zašećerena voda ∎ apă sarată — slana voda ∎ apă akră — kisela voda ∎ apă ļimpiđe — bistra voda ∎ apă kurată — čista voda ∎ apă tulburĭe — mutna voda ∎ apă albă — bela voda (čest toponim) ∎ apă ńagră — crna voda (zbog crnog kamenja u koritu vodotoka) ∎ apă rîstośită — rastoka, vododelnica ∎ apă înfundată — zajažena, zaustavljena voda; ponornica ∎ apă skumpă — skupa voda, voda iz apoteke ∎ apă întîńită — voda sa sastava dvaju potoka (ima magijsku moć, koristi se u bajanju) ∎ apă ńinśepută — nenačeta voda, voda na izvoru, voda koju pre tog mesta nije zahvatio i nije pio niko (ima magijsku moć, koristi se u bajanju) ∎ apă întuarsă — voda koja se u vodotoku okreće u mestu; pridaje joj se magijsku moć, i koristi se u bajanju za vraćanje čini ∎ apă morțuagă (morțîșuagă) — mrtvačka voda, voda koja se zatekla u sudovima pri prolasku pogrebne povorke pored kuće (obavezno se baca) ∎ apă slubaḑîtă — „oslobođena” voda, voda koja se u posebnom obredu izlivanja (libacije) namenjuje pokojnicima ∎ apa stuarsă — oceđena voda ∎ apa đi pi strĭeș — kišnica ∎ gura api — ušće ∎ pi apă la valje — nizvodno ∎ pi apă la đal — uzvodno ∎ a luvat apa — odnela voda ∎ îńekat în apă — udavljen u vodi ∎ sa dus pi apă — otišlo niz vodu ∎ a veńit apa — nadošla voda ∎ matka api — vodena matica; matica reke ∎ fara apă — bezvodan [Por.] ∎ apă mută — voda koja se uzima sa tri izvora i daje samrtniku koji teško umire ∎ apă boćeḑată — krštena voda, uzima se na Bogojavljenje i čuva za lečenje ∎ apă skumpă — skupa voda, unosi se u domaćinstvo pokojnika tokom petrovdanskog posta [Crn.] ∎ apă spintă — plitka voda (Kobilje) [Stig] ♦ rum. apă ♦ etim. < lat. aqua

apă înpușkată (sint.) — (mag.) upucana, ubijena voda ∎ apă kurgatuare în kare vrîžîtuorĭu pokńașće ku pușka, s-o „omuară” đi sî fakă ku ĭa đeskînćiśiļi aļi măĭ tarĭ — tekuća voda u koju vrač puca puškom, da je „ubije” da bi njome spremao najjače vradžbine ♦ (skr.) apă-npușkată [Por.]

apă întuarsă [akc. apă întuarsă] (i. ž.) — (mag.) povraćena voda, voda koja se okreće u krug ∎ apa întuarsă ĭe apă kare-n matkă sa-nvîrćașće în luok, kare sa-ntuarśe napuoĭ — povraćena voda je voda koja se u matici okreće u mestu, koja se kreće unazad ∎ apa întuarsă sa duśe la vrîžîtuare, șî ĭa ku ĭa faśe đeskînćik kare sa kĭamă „întorsură” — povraćena voda nosi se vračari, koja u njoj izvodi bajalicu koja se zove „vraćanje čini” [Por.]

apă ńinśepută [akc. apă ńinśepută] (i. ž.) — (mag.) nenačeta voda ∎ apă ńinśepută ĭe apă kurată, kare n-a bauto ńima, luvată đi la luok đi unđe apa izvorĭaḑă đin pomînt — nenačeta voda je čista voda, koju nije pio niko, zahvaćena sa mesta gde voda izvire iz zemlje ∎ ku apă ńinśepută vražîtuoriļi fak tuaće đeskînćiśe — sa nenačetom vodom vračare rade sva bajanja [Por.]

apă skumpă [akc. apă skumpă] (sint.) — (rel.) skupa voda ∎ apă skumpă ĭe apa kare sa dă đi pomană întra Žoj marĭ șî Moșî đi fraź, kă atunśa ĭe raĭu đeșkis, — skupa voda je voda koja se namenjuje pokojnicima između Velikog četvrtka i jagodnih zadušnica, jer je tada raj otvoren [Por.]

apăra (ĭo apăr, ĭel apără) [akc. apăra] (gl.) — braniti, štititi [Kmp.] ♦ dij. var. apîra (apîră, apîr) ∎ đi źaba sa apîră, đe vină ĭe đi kînd s-a naskut — uzalud se brani, kriv je od kako se rodio [Por.] ♦ rum. apăra ♦ etim. < lat. aparare

apipai (ĭuo apipiĭ, ĭel apipiĭe) [akc. apipai] (gl. p. ref.) — pipati, opipavati; nežno ili pažljivo dodirivati rukom; ispitivati dodirom ∎ ńagura bîznă ĭe, șî ĭel apipiĭe în okuol să priśĭapă unđe ĭe — mrkli je mrak, i on pipa okolo da oseti gde je ∎ ĭe apipiĭe aiśa, vĭeḑ śi ĭe — pipni ovde, vidi šta je [Por.] ♦ rum. a pipăi ♦ etim. < slov. pipati

apipiĭală (mn. apipiĭaļе) [akc. apipiĭală] (i. ž.) — pipanje, opipavanje, dodirivanje; ispitivanje dodirom ∎ đi źaba atîta apipiĭală pi parĭeț, nu gasîră ńimika — uzalud toliko pipanje po zidovima, nisu našli ništa [Por.] ♦ rum. pipăială

apipiĭat (apipiĭată) (mn. apipiĭaț, apipiĭaće) [akc. apipiĭat] (prid.) — opipan, napipan, dodirnut rukom ∎ a fuost bîksală, șî ĭa, saraka, fusă apipiĭată đin tuaće părțîļi — bila je gužva, i ona, sirota, beše opipana sa svih strana [Por.] ♦ rum. pipăit

apļeka (ĭuo apļek, ĭel apļiakă) [akc. apļeka] (gl. p. ref.) — ① (za položaj) saginjati se, kriviti se, savijati se ∎ puartă krețanu skurt, șî kînd sa apļakă, iĭ sa vĭađe kuru guol — nosi kratak krecan i kad se sagne, vidi joj se golo dupe ② dojiti, davati sisu dedetu ili mladuncu stoke ∎ apļakă kopilu — doji dete ∎ apļakă vițălu — doji tele [Por.] ♦ rum. apleca ♦ etim. < lat. applicare

apļekare (mn. apļekărĭ) [akc. apļekare] (i. ž.) — ① saginjanje, savijanje ② dojenje ∎ vrĭamĭa ĭe đi apļekarĭa kopilașuluĭ, da mumî-sa înga nu sa-ntuors đin sat — vreme je za dojenje bebe, a majka mu se još nije vratila iz sela [Por.] ♦ rum. aplecare

apļekat (apļekată) (mn. apļekaț, apļekaće) [akc. apļekat] (prid.) — ① pognut, sagnut, nagnut ∎ đi kînd uaĭa-ĭa stă ku kapu apļekat, puaće-fi đi śieva ĭ-a kaḑut grĭeu — otkad ona ovca stoji pognute glave, možda joj je od nečega pripala muka ② (fig.) pokoran, poslušan, snishodljiv, servilan [Por.] ♦ rum. aplecat

apļekatuarĭe (mn. apļekatuorĭ) [akc. apļekatuarĭe] (i. ž.) — nedoilja, ovca koja odbija da doji svoje jagnje ∎ apļekatuarĭe ĭe uaĭa kare nu lasă mńelu iĭ s-o sugă, numa pîkurari o apļeakă la sîlă — nedoilja je ovca koja je ne pušta svoje jagnje da je siše, već čobani moraju na silu da ga podoje [Por.] ♦ rum. aplecătoare

apļekatuorĭ (apļekatuаrĭе) [akc. apļekatuorĭ] (i. m.) — sisavče (tele ili jagnje) [Por.] ♦ rum. aplecător

aprinđe (ĭuo aprind, ĭel aprinđe) [akc. aprinđe] (gl. p. ref.) — ① (za materijale koji sagorevaju) paliti, zapaljivati, pripaljivati ∎ aprinđe-m bîtu đi mașînă — zapali mi palidrvce ∎ du-će, aprinđe gunuoĭu-la să ardă — idi, zapali ono đubre da izgori ② (za oružje) opaliti ∎ ăl luvă la uokĭ, șă aprinsă pușkă — uze ga na nišan, i opali iz puške ③ (za čoveka) padati u vatru, postati jarostan; razjariti se ∎ ńiś nu gaćiĭ vuorba da ĭel sa aprinsă, ńi svađirăm ka țîgańi — nisam ni završio reč a on se upalio, svađali smo se kao Cigani [Por.] ♦ dij. var. aprinďe [Kmp.] ♦ rum. aprinde ♦ etim. < lat. appre[he]ndere.

aprinďe (ĭo aprind, ĭel aprinďe) [akc. aprinďe] (gl. p. ref.) — paliti se, zapaliti se [Kmp.] ♦ dij. var. aprinđe [Por.] ♦ rum. aprinde ♦ etim. < lat. apprehendere

aprins (mn. aprinș) [akc. aprins] (prid.) — ① (za materije koje sagorevaju) upaljen, zapaljen ② (za mašine) uključen, pokrenut, startovan ③ (za čoveka) razjaren   [Por.] ♦ rum. aprins

aprinsură (mn. aprinsurĭ) [akc. aprinsură] (i. ž.) — (zast.) ① paljevina; požar ∎ prĭa mare aprinsură a fuost, șă n-a putut ńima s-o stîngă ļesńe — prevelika je pljevina bila, i nije mogao niko da je ugasi lako ② zgarište ∎ kînd sa-ntuors đin rat, a gasît numa aprinsura kășî — kad se vratio iz rata, našao je samo zgarište kuće [Por.] ♦ rum. aprinsură

apropiĭa (ĭuo ma apruapiĭ, ĭel sa aproapiĭе) [akc. apropiĭa] (gl. p. ref.) — ① (za odnose u prostoru) približiti se, smanjiti rastojanje ② (za odnose među ljudima) sprijateljiti se; zbližiti se ∎ sa apruapiĭe đi nuoĭ — prbližava nam se ∎ vreu kumva sî ma apruopiĭ đi ćińe — želim nekako da ti se približim ♦ supr. đeparta [Por.] ♦ rum. apropia ♦ etim. < lat. appropiare

apropiĭat (apropiĭată) (mn. apropiĭaț, apropiĭaće) [akc. apropiĭat] (prid.) — ① (za prostor) blizak, u blizini ∎ karu a fuost apropiĭat đi borugă, ș-aluńikat șî s-a răsturnat — kola su bila ostavljena blizu uvale, pa su skliznula i preturila se ② (za količinu) približno, otprilike ∎ ăn sak a fuost apropiĭat śinḑăś đi kiļe — u džaku je bilo približno petedest kila [Por.] ♦ rum. apropiat

apruape [akc. apruape] (pril.) — blizu, u blizini; oko, otprilike, približno ∎ apruape la o sută — blizu sto, oko stotinu ♦ (komp.) ĭel mi ĭe măĭ apruapiĭe fîmeļiĭe — on mi je najbliži rod ∎ șî măĭ apruapiĭe — još bliži; najbliži [Por.] ♦ rum. aproape ♦ etim. < lat. ad-prope

apruor (mn. apruourĭе) [akc. apruor] (i. s.) — (zast.) ispaša ovaca uoči đurđevdanske bačije ∎ s-a dus ku uoĭļi la apruor, să ļi paskă bińe đi măsurat lapćiļi la baśiĭe — otišao je sa ovcama na ispašu, da ih dobro napase za merenje mleka na bačiji ♦ var. napruor [Por.] ♦ rum. amproor

apsană (mn. apsăń) [akc. apsană] (i. ž.) — apsana, robijašnica, zatvor ∎ la înkis o țîră în apsană, să-ĭ vină minća — zatvorili ga malo u apsanu, da dođe pameti [Por.] ♦ etim. < tur. hapisane < hapis + hane

apsanźiu (mn. apsanźiĭ) [akc. apsanźiu] (i. m.) — ① apsandžija, čuvar zatvora i zatvorenika ∎ a dat mită la apsanźiu, să-l kaće kîta măĭ bun — podmitio je apsandžiju da ga pazi malo bolje ② hapsitelj ∎ l-a prins apsanźiu, șî l-a mînat la-nkisuare — uhvatio ga apsandžija, i oterao ga u zatvor [Por.] ♦ etim. < tur. hapisaneci

apsă [akc. apsă] (i. ž.) — zatvor, robija ∎ a fuost în apsă pintru furaluk — bio je na robiji zbog krađe [Por.] ♦ etim. < tur. hapis < ar. habs

apt (aptă) (mn. apț, аpće) (prid.) — nasilan; jak, snažan; sposoban, spreman; lukav ∎ mĭ-a luvat un darap đi pomînt la aptă — uzeo mi je komad zemlje nasilno (Tanda) [Por.] ♦ rum. apt ♦ etim. < lat. aptus

apta (ĭuo apt, ĭel aptîĭe) [akc. apta] (gl.) — siliti, vršiti nasilje; grabiti; otimati na silu; varati ∎ nu apta pi ńima, kî ĭe pakat — ne sili nikog, jer je greh (Tanda) [Por.] ♦ rum. apta

aptaș (mn. aptaș) [akc. aptaș] (i. m.) — nasilnik, koji vrši nasilje, otima, grabi, naročito tuđu imovinu ∎ aptaș ĭe aăla kare ĭa ku aptă — aptaš je onaj koji uzima na silu ∎ komuńișći dupa rat a fuost marĭ aptaș, a luvat moșîĭa đi l-aĭ vrĭańiś, ș-a dato la puturuoșî luor — komunisti su posle rata bili veliki nasilnici, otimali su imanje od vrednih i davali je njihovim lenčugama (Tanda) [Por.]

aptă (mn. îăpț) [akc. aptă] (i. ž.) — nasilje; otimačina, grabež; prevara ∎ uom sprimit numa đi aptă — čovek spreman samo na naseilje ∎ đi vrĭamĭa đi rat, ńamțî a fakut mulće îăpț — za vreme rata, Nemci su činili mnoga nasilja (Tanda) [Por.] ♦ rum. apt

apuka (ĭuo apuk, ĭel apukă) [akc. apuka] (gl. p.) — ① (za radnju) počinjatu, započinjati ∎ apukă lukru — počinje posao ∎ apukă đin skurt — hvata se (nečega) na prečac ② (za pravac kretanja) hvata se puta, kreće na put ∎ apukă pi drum în đal — uhvatio se puta uzbrdo, krenuo je uzbrdo ∎ apukă-ț drumu! — hvataj se puta! odlazi odavde! skloni se! (fig.) gledaj svoja polsa, ne mešaj se ③ (psih.) obuzimati, opsedati ∎ ma apukă frika — hvata me strah ∎ ăl apukă śe-l apukă — nešto ga hvata, obuzima, opseda [Por.] ♦ rum. apuca ♦ etim. < lat. aucupare

apukat (apukată) (mn. apukaț, apukaće) [akc. apukat] (prid.) — ① počet, započet, načet ② zahvaćen ∎ mara-sta ĭe apukată đi vĭerm — ova jabuka je načeta od crva [Por.] ♦ rum. apucat

apukatu [akc. apukatu] (i. ž.) ● v. apukatură1 [Por.] ♦ rum. apucătură

apukatură1 (mn. apukaturĭ) [akc. apukatură] (i. ž.) — (med.) ① prehlada, grip (lat. influentia) ∎ am raśit șî ma trĭaśe apa, ka kînd o sî sa pună apukatu pi mińe — prehladio sam se i probija me znoj, kao da će me uhvatiti grip ② razne bolesti stomaka, glave i sl. ∎ apukatu sa ḑîs la măĭ mulće buaļe, nu numa la buaļe dusă đin raśală — pod gripom su se podrazumevale razne bolesti, ne samo one nastale od prehlada ♦ var. apukatu ∎ l-a prins apukatu, s-a pus apukatura pi ĭel — uhvatio ga je grip (ili neka druga bolest, koja je propraćena drhtavicom i temperaturom) ∎ đeskînćik đi apukatu, đi apukatură — bajalica protiv gripa [Por.] ♦ rum. apucătură

apukatură2 (mn. apukaturĭ) [akc. apukatură] (i. ž.) — (mag.) bajalica protiv gripa ∎ apukatură ĭe đeskînćik đi apukat — apukatura je bajalica protiv gripa [Por.] ♦ rum. apucatură

apuos (apuosă) (mn. apuoș, apuosă) [akc. apuos] (prid.) — voden, vodnjikav, podvodan (za zemljište ∎ am un luok lînga rîu, apuos ku tuot, bun ĭe numa đi vîrḑariĭe — imam njivu pored reke, potpuno je vodnjikav, dobar je samo sa kupusište ♦ var. apatuos [Por.] ♦ rum. apos ♦ etim. < lat. aquosus

apuriĭe (mn. apuriĭ) [akc. apuriĭe] (i. ž.) — ① (augm.) vodurina, velika količina tekuće vode; poplava ∎ apuriĭe în tuaće părțîļi — vodurina na sve strane ② veća količina prosute vode ♦ var. apușînă ∎ veńi o apușînă ku tuot, șî ńi luvă kasa — nadošla je neka vodurina, i odnela nam kuću ♦ sin. pouod [Por.] ♦ rum. apărie

apus [akc. apus] (i. m.) — ① (zast.) zapad, strana sveta ∎ suarili ĭe la apus — sunce je na zapadu ∎ a veńit un uom ďi la apus — došao je čovek sa zapada [Dun.] ② (zast.) zalasak sunca; sumrak ∎ am grabit s-ažung la koļibă pănă la apus đe suare — žurio sam da stignem kući do zalaska sunca (Tanda) ♦ dij. sin. zavrńit, zovîrńit [Por.] ♦ rum. apus

apșuară (mn. apșuоrĭ) [akc. apșuară] (i. ž.) — ① (demin.) vodica ∎ apșuară ĭe apă mikă, slabă or puțînă — vodica je plitka, slaba ili mala voda ② (anat.) vodenjak ∎ a ĭeșît apșuara, akuș sa nașće — potekla je vodica (=pukao vodenjak), brzo će se poroditi [Por.] ♦ rum. apșuară

ar1 (mn. arĭ) [akc. ar] (i. m.) — ar, mera za površinu zemljišta ∎ aru nuĭe masură batrînă đi pomînt — ar nije stara mera za površinu zemljišta ∎ đemult pomînt sa mîsurat ku ḑîua đi arat, da ļivađa ku ḑîua đi kosît — nekada se zemlja merila danom oranja, a livada danom košenja [Por.] ♦ rum. ar¹ ♦ etim. < Fran. are

ara (ĭuo ar, ĭel ară) [akc. ara] (gl. p.) — orati, izoravati; raditi pomoću pluga ∎ vrodată lumĭa tuată ara ku plugurļi đi ļiemn — nekada su svi ljudi orali drvenim plugom [Por.] ♦ rum. ara ♦ etim. < lat. arare

arag (mn. araź) [akc. arag] (i. s.) — raboš ∎ aragu ĭe un bît, śopļit în patru mukĭe, pi kare ku kuțîtu sa skobĭesk sămńiļi kînd sa masură lapćiļi la baśiĭe — raboš je komad drveta, izdeljan četvrtasto, na kome se nožem urezuju znaci kad se meri mleko na bačiji [GPek] ♦ sin. rabuș [Por.] ♦ rum. hărag

aram (mn. aramе) [akc. aram] (i. ž.) — kletva, prokletstvo ∎ aram să fiĭe — proklet bio [Por.] ♦ rum. haram ♦ etim. < tur. haram

aramaș (mn. aramașă) [akc. aramaș] (i. ž.) — opklada ∎ s-a luvat la aramaș, s-a aramașît — opkladili se, sklopili opkladu ∎ a pĭerdut aramașu — igubio opkladu ∎ aĭ, faśem aramaș, dakă kućeḑ — hajde, da se opkladimo, ako smeš [Por.] ♦ dij. var. ramaș [Crn.] ♦ rum. rămaș

aramașî (ĭuo aramașîăsk, ĭel aramașîașće) [akc. aramașî] (gl. p. ref.) — kladiti se, sklapati opkladu ∎ iĭ drag sî sa aramașîaska ku fiĭe kare — voli da se kladi sa bilo kim ∎ nu ći aramașî dakă n-aĭ bań — nemoj se kladiti, ako nemaš pare [Por.] ♦ dij. var. ramașîașće [Crn.] ♦ rum. rămăși

aramă (mn. arămurĭ) [akc. aramă] (i. ž.) — (min.) bakar ∎ đi aramă — od bakra, bakarno ∎ kaldarĭe đi aramă — bakrač ∎ rudńik đi aramă — rudnik bakra [Por.] ♦ rum. aramă ♦ etim. < lat. aramen (= aeramen).

arambaș (mn. arambașă) [akc. arambaș] (i. m.) — ① harambaša, vođa hajdučke družine ∎ arambașa puartă uoțî — harambaša predvodi hajduke ② (fig.) silnik; drzak i bezobziran čovek ∎ arambaș mare, aramiu, ńima n-are paśe đi ĭel — veliki harambaša, aramija, niko nema mira od njega [Por.] ♦ rum. harambașă ♦ etim. < tur. haram-başi

arami (ĭuo aramĭesk, ĭel aramĭașće) [akc. arami] (gl.) — ① lemiti, letovati, spajati dva metalna predmeta pomoću bakra ∎ numa țîgańi aramit bun kaldîărîļi — samo su Cigani dobro lemili bakrače ② ukrašavati bakrom [Por.] ♦ rum. arămi

aramit (aramită) (mn. aramiț, aramiće) [akc. aramit] (prid.) — pobakren, pokriven bakrom, zalemljen pomoću bakra, ukrašen bakrom [Por.] ♦ rum. arămit

aramitură (mn. aramiturĭ) [akc. aramitură] (i. ž.) — ① bakarni lem ② mesto na nekom metalnom predmetu pokrpljeno bakrom ③ lem uopšte [Por.]

arang [akc. arang] (i. m.) ● v. rang [GPek] ♦ rum. rangă

aranga [akc. aranga] (pril.) — (za položaj tela) porebarke, na bok, bočno ∎ a ustańit, s-a dat đi aranga la umbră, a pus mîna kîpatîń, śkă, să uđińaskă o țîră — umorio se, legao porebarke u hlad, stavio ruku pod glavu, veli, da malo predahne (Krivelj) [Crn.] ∎ đi aranga nu puoț mult sî ḑaś, kî ći duor uasîļi, da ńiś n-aĭ kînd kî ĭe aranga ođină skurtă — porebarke ne možeš dugo da ležiš, jer te zabole koske, a nemaš ni vremena jer je „aranga” kratak predah (Tanda) ∎ kînd ći daĭ đi aranga, n-aĭ unđe, numa puń mîna supt kap, kî aĭa ĭe ođină în padure, la luok, dupa viće, unđe nuĭe ńiś pat, ńiś kîpatîń — kad se prućiš porebarke, nemaš kud, nego staviš ruku pod glavu, jer je to predah u šumi, na njivi, za stokom, gde nema ni kreveta, ni jastuka (Rudna Glava) [Por.] ∎ đi aranga sa ḑîśe kînd staĭ pi o parće, rîḑîmat în kuot; așa nu puoț sî duormĭ, numa kukîĭ kîćikîta — „aranga” se kaže kad ležiš na jednoj strani, oslonjen na lakat; tako ne možeš da spavaš, nego samo kunjaš pomalo (Jasikovo) [GPek]

Aranźel (mn. aranźeļ) [akc. Aranźel] (i. m.) — I. (rel.) ① (demon.) Aranđel, mitološko biće koje ljudima uzima dušu ∎ la uom kare ḑaśe pi muarće, Aranźelu vińe ku triĭ kuțîće, șă-ĭ skuaće sufļitu — čoveku koji leži na samrti, Aranđel dolazi sa tri noža, i vadi mu dušu ② (kal.) slava, krsno ime ∎ Svići Aranźelu ĭe prazńiku alu mulț rumîń; ĭastă Aranźel đi vară, șî Aranźel đi tuamnă — Sveti Aranđeo je slava mnogih Vlaha; postoji letni i jesenji Aranđel II. (antr.) l.i. Aranđel ∎ ĭastă kopiĭ la rumîń, lu kare nașu la boćeḑ ļ-a dat nume Aranźel, kî sî-ĭ pazaskă Aranźelu, să nu-ĭ ĭa ćińirĭ — ima vlaške dece kojima je kum na krštenju dao ime Aranđel, da ih Aranđel čuva, da ih ne uzme mlade [Por.] ♦ rum. arhanghel

arańi (ĭuo arańesk, ĭel arańiașće) [akc. arańi] (gl. p. ref.) — ① hraniti, nahraniti, ishraniti ∎ fuamiće mare, da multă lume trăbe arańi — velika je glad, a mnogo naroda treba nahraniti ② toviti, goji ti ∎ arańașće puorśi — hrani, tovi svinje ∎ grĭeu ĭe kînd naĭ ku śe să arańeșć kopiĭi — teško je kad nemaš čime da nahraniš decu [Por.] ♦ rum. hrăni ♦ etim. < slov. hraniti

arańit (arańită) (mn. arańiț, arańiće) [akc. arańit] (prid.) — ① nahranjen, sit ② (iron.) gojazan ③ (za goveda i svinje) utovljen [Por.] ♦ rum. hrănit

arat2 (arată) (mn. araț, araće) [akc. arat] (prid.) — izoran, pooran ∎ luoku ĭe abĭa arat ku duauă parĭekĭ đi buoĭ — njiva je jedva izorana sa dva para volova [Crn.] ♦ dij. var. aratură ♦ rum. аrаt

arata (ĭuo arăt, ĭel arată) [akc. arata] (gl. p.) — ① pokazivati, prikazivati, ukazivati ∎ puvesta, ama nu arata ku mîna kîtra mińe — pričaj, ali nemoj pokazivati rukom na mene ② otkrivati, obelodanjivati ∎ spuńeț lukru, să nu ći arăt ĭo — priznaj delo, da te ne otkrijem ja ③ dokazivati ∎ tare đi kap, amunka uomu puaće-ĭ arata kă nu vorbĭașće đirĭept — tvrdoglav, teško mu čovek može dokazati da nije u pravu [Por.] ♦ rum. arăta ♦ etim. < lat. *arrectare

aratarĭe (mn. aratărĭ) [akc. aratarĭe] (i. ž.) — ① priviđenje, prikaza, utvara ② predskazanje, slutnja; znak ili predznak sudbine ③ (psih.) predosećaj ③ radnja pokazivanja, ukazivanja, prikazivanja ∎ măĭ đes aratarĭa sa faśe-n vis — predskazanje se najčešće javlja u snu ∎ đeskînćik đi aratarĭe — bajalica protiv priviđenja ♦ sin. nalukă [Por.] ♦ rum. arătare

aratat (aratată) (mn. arataț, arataće) [akc. aratat] (prid.) — prikazan, koji je izložen pokazivanju; pokazan ∎ sămnu ăl aratat, nu la înțaļes ńima — pokazani znak nije razumeo niko [Por.] ♦ dij. var. arăta [Kmp.] ♦ rum. arătat

aratuorĭ (aratuorĭе) (mn. aratuorĭ, aratuorĭе) [akc. aratuorĭ] (i. m.) — orač, osoba koji radi sa plugom ∎ kopiĭi đi miś s-a învațat să mîńe plugu, đi să fiĭe aratuorĭ buń — deca su se od malih nogu učila da teraju plug, da bi bili dobri orači ♦ (prid.) — ① (za zemlju) oraća zemlja ∎ luok aratuorĭ — oranica ② (za stoku) grlo koje se koristi pri oranju ∎ buou aratuorĭ — oraći vo [Por.] ♦ rum. arător ♦ etim. < lat. aratorius

aratuos (aratuasă) (mn. aratuoș, aratuasă) [akc. aratuos] (prid.) — (zast.) ① ugledan, napredan, srećan, lep ② (psih.) sa natprirodnim osobinama, vidovit ③ uklet, proklet, lud, ćaknut [Por.] ♦ rum. arătos

aratură (mn. araturĭ) [akc. aratură] (i. ž.) — ① oranje ∎ luoku are o ḑî đi aratură, puaće șî măĭ tare — njiva ima dan oranja, možda i jače [Crn.] ② oranica, izorano zemljište; zemljište dobro za oranje ∎ asta ĭe pomînt bun đi aratură — ovo je zemljište dobro za oranicu [Por.] ♦ dij. var. arătură [Kmp.] ♦ rum. arătură

arazna [akc. arazna] (pril.) — zasebno, odvojeno, po strani ∎ pus đ-arazna, să nu sa pĭardă, șî rîḑîmat đi parĭaće, să nu sa pluaĭe — stavljen na stranu, da se ne izgubi, i naslonjen na zid, da ne kisne [Por.] ♦ rum. arazna ♦ etim. < slov. razĩno

arbarĭ [akc. arbarĭ] (i. m.) — sisavče koje je ostalo bez sise ∎ arbarĭ ĭe mĭal, purśĭal or vițăal, apļekat la țîță ku lapće dă vakă, kă mumă-sa a-nțarkat, or n-are luok la țîță dă ĭeal — arbar je sisavče: jagnje, prase ili tele, koje se doji na cucli sa kravljim mlekom, jer mu je majka ostala bez mleka, ili nema na sisi mesta za njega [Hom.]

arbiu (mn. arbiĭe) [akc. arbiu] (i. m.) — (zast.) nabijač, drvena šipka kojom je vršeno sabijanje krpa prilikom punjenja kubura, drveni klip za sabijanje eksplozivnih punjenja u kamenolomima ∎ arbiu s-a fakut đi-n ļiemn tarĭe — nabijač je pravljen od tvrdog drveta [Crn.] ♦ rum. arbiu ♦ etim. < tur. harbi

arț (mn. arțurĭ) (i. m.) — (kal.) mrs, mrsni dani, trapava nedelja, period kada sredom i petkom sme da se jede mrsna hrana ∎ kînd ĭe arț, nu sî postîașće — kad je trapava nedelja, ne posti se [Crn.] ∎ arț sa kĭamă ḑîļiļi dupa puosturĭ marĭ, în kare nu sa postîașće mĭerkurĭa șî vińirĭa — „arc” je naziv za dane posle velikih postova, kada se mrsi sredom i petkom [Por.] ∎ arțurĭ măĭ întîń kad dupa Kraśun, șî țîn pănă la Boćaḑă, pĭe urmă ĭastă dupa Pașć, kînd ĭasă puostu parĭasîmiluor — „arci” prvo padaju posle Božića i drže do Bogojavljanja, posle ih ima posle Uskrsa, kad istekne četrdesetodnevni post [GPek] ♦ rum. arţ ♦ etim. < Ngrč. Artzivúrtzi

arțag (mn. arțagurĭ) [akc. arțag] (i. s.) — (zast.) prgavost, zlovoljnost, ljutitost, spremnost na kavgu ∎ așa arțag n-a fuost în lumĭe đi dupa ratu ku mńamțî — takva zlovoljnost u ljudima nije bila još od rata sa Nemcima [Por.] ♦ rum. arţag ♦ etim. < mađ. harcag

arțaguos (arțaguasă) (mn. arțaguoș, arțaguașă) [akc. arțaguos] (prid.) — zlovoljan, razdražljiv, spreman na svađu i kavgu ∎ uom arțaguos — kavgadžija, napasnik; svađalica [Por.] ♦ dij. var. rțaguos [Crn.] ♦ rum. arţăgos

arțarĭ (mn. arțarĭ) [akc. arțarĭ] (i. m.) — (bot.) crni javor (Acer platanoides, Acer tartaricum) ∎ arțarĭu ĭe bun đi fakut fluĭere șî dĭelurĭ đi laută — crni javor je dobar za izradu frula i delova za violinu ∎ arțarĭ ĭe un fĭeļ đi palćin — arcar je vrsta javora [Por.] ♦ dij. var. îrțarĭ (Ranovac) [Mlava] ♦ rum. arţar ♦ etim. < lat. *arciarium (< acer)

arțuagă (mn. arțuaźe) [akc. arțuagă] (i. ž.) — (zast.) (pej.) ① babuskera, stara žena ∎ ĭastă muĭerĭ batrîńe kare sînt urîće ka muarća, da au șî narau rău, đi ĭaļe sa ḑîśe kă sînt arțuaźe — ima starih žena koje su ružne ko smrt, a imaju i ružnu narav, za njih se kaže da su babuskere ② prgava osoba, svađalica; prznica ∎ o arțuagă đi uom, la tuot nat îĭ sĭare-n kap — prznica od čoveka, sa svakim se kači ③ (fig.) mrcina ∎ o îrțuagă đi uom, abĭa-ș traźe kuru dupa ĭel — mrcina od čoveka, jedva vuče dupe za sobom ♦ var. îrțuagă ♦ var. mîrțuagă [Por.] ♦ rum. arţăgos ♦ etim. < mađ. harcag

arćiĭe (mn. arćiĭ) [akc. arćiĭe] (i. ž.) — hartija, papir ∎ fuaĭe đi arćiĭe — list papira ∎ arćiĭa đi skris — hartija za pisanje ∎ pus pi arćiĭe, să nu sa zauĭće — stavljeno na papir, da se ne zaboravi; zabeleženo, zapisano ∎ supțîrĭe ka arćiĭa — tanko kao hartija [Por.] ♦ dij. var. arťiĭe (mn. arťiĭ) [Kmp.] ♦ rum. hârtie ♦ etim. < slov. hartija < grč. ?

ardou (mn. arduave) [akc. ardou] (i. m.) — ardov, bačva, veliko bure, veliki drveni sud za kominu, sa vratancima sa strane ∎ am kîpatat bataĭe odată kînd am fuost mik, pintru śe m-am bagat în ardou sî ma źuok — dobio sam batine jednom, kad sam bio mali, zatošto sam ušao u ardov da se igram [Por.] ∎ în ardou s-a țînut komina, în vrĭamĭa kînd kazańiļi a fuost rare — u ardovu se čuvala komina, u vreme kada je kazana za pečenje bilo malo ♦ dij. sin. baśivă [Crn.] ♦ rum. hârdău ♦ etim. < mađ. hordó

arḑîmĭe [akc. arḑîmĭe] (i. ž.) ● v. arđimĭe [Por.]

arğint [akc. arğint] (i. s.) ● v. arźint [Kmp.] ♦ rum. argint

Arđal (mn. Arđaļе) [akc. Arđal] (i. m.) — Erdelj, pokrajina u Rumuniji; Transilvanija ∎ poļikra ńi Arđelańi, kă aĭnuoștri aĭ batrîń, a veńit đin Arđal — nadimak nam je „Arđelani” jer su naši stari došli iz Arđala (=Erdelja) [Por.] ♦ rum. Ardeal ♦ etim. < mađ. ERDÉLY

arđală (mn. arđaļе) [akc. arđală] (i. ž.) — ① zgarište, sagorelo mesto, sagoretina, izgoretina ∎ ĭastă o arđală în poĭană, sigurat vrunu a fakut fuoku — ima neko zgarište u polju, sigurno je neko ložio vatru ② vrelina, toplina, toplota ∎ pripĭașće suariļi, șî đi arđală nu puoț să sufļi — pripeklo sunce, i od vreline ne možeš da dišeš ♦ var. arsură ♦ var. (ret.) arđarĭe (mn. arđerurĭ, arđelurĭ) ♦ sin. kaldură [Por.] ♦ rum. ardere

arđauă1 (mn. arđiaļe) [akc. arđauă] (i. ž.) — pljosnati kamen koji se grejao na žaru i na njemu pekao hleb ∎ pi arđauă măĭ mult păkurari a kuopt ļipiĭe, da șî lumĭa kînd a trait pin zbăgurĭ — na kamenu su najčešće čobani pekli lepinje, a i ljudi kada su živeli u zbegovima [Por.]

arđe (ĭuo ard, ĭel arđe) [akc. arđe] (gl.) — goreti ∎ kînd ińima înśĭape a arđe, nu sa stîmpără ku apă — kad srce počne goreti, ne gasi se vodom ∎ arđeĭ palmă! — ošamari ga! (ošamariti ) ∎ arđe suariļi — sunce peče, žeže ∎ arđe fuoku ku stînsu — vatra gori bez plamena, tinja [Por.] ♦ dij. var. arďe [Kmp.] ♦ rum. arde ♦ etim. < lat. ardere

arđimĭe (mn. arđimĭ) [akc. arđimĭe] (i. ž.) — vrelina, zapara, sparina ∎ arđimĭe mare, sa uskă tuot — velika sparina, sve se suši ♦ var. arḑîmĭe [Por.]

arďi (mn. arďiĭe) [akc. arďi] (i. m.) — (bot.) paprika ∎ arďiu ĭuťe — ljuta paprika ∎ arďiĭe umpluťe — punjene paprike ∎ arďiu dulče — slatka paprika ∎ pačebuĭa — aleva paprika ♦ var. arďiu [Kmp.] ♦ dij. sin. piparkă [Por.] ♦ rum. ardei

arďika (ĭuo аrďik, ĭel arďikă) [akc. arďika] (gl. p. ref.) — dizati (se), podizati (se), izdizati (se) ∎ kînd sa kulkă, greu s-arďikă — kad legne, teško se diže [Kmp.] ♦ var. rađikă [Por.] ♦ rum. ridica ♦ etim. < lat. eradicare

arendă (mn. arenḑ) [akc. arendă] (i. ž.) — (zast.) (erg.) arenda, zakup ∎ lukră la arendă — radi pod zakup [Buf.] ♦ rum. arendă ♦ etim. < nlat. arrenda

argațîĭe (mn. argațîĭ) [akc. argațîĭe] (i. ž.) — (zast.) ① argatluk, nadničenje; slugarenje ② (fig.) tegoban život [Por.] ♦ rum. argăţie

argasală (mn. argasîaļe) [akc. argasală] (i. ž.) — (zast.) (erg.) štavljenje, obrada kože ∎ lukru grĭeu ĭe argasală la pĭeĭ — štavljenje kože je težak posao ♦ var. argasîĭe [Por.] ♦ rum. argăseală

argasî (ĭuo argasîăsk, ĭel argasîașće) [akc. argasî] (gl. p.) — (zast.) (erg.) štaviti, obrađivati kožu ∎ đemult la nuoĭ în sat nu sa măĭ argasîăsk pĭeiļi — odavno se kod nas u selu više ne štave kože [Por.] ♦ rum. argăsi ♦ etim. < Ngrč. árgasa (aor. od argázo)

argasîĭe [akc. argasîĭe ] (i. ž.) ● v. argasală [Por.]

argat (argată) (mn. argaț, argaće) [akc. argat] (i. m.) — (zast.) ① nadničar, najamnik; sluga ∎ tata ku muma a fuost argaț pin sat, ama ĭară ń-a krĭeskut, să fim uamiń — otac i majka su bili seoskui nadničari, ali su nas podigli, da budemo ljudi na svom mestu ② (fig.) čovek izmučen teškim poslovima ili tegobnim životom; mučenik ∎ ku lukru tuot argat am fuost — sa poslom sam sve mučenik bio [Por.] ♦ rum. argat ♦ etim. < tur. irgat, bug. argat < Ngrč. argátis

arič (mn. arič) [akc. arič] (i. m.) — (zool.) jež ∎ kînd kopii bat ďin palme, ariču sa fače gem — kad deca pljeskaju rukama, jež se skupi u klube [Kmp.] ♦ dij. var. ariś [Por.] ♦ rum. arici ♦ etim. < lat. ericius.

aripat (aripată) (mn. aripaț, аripaće) [akc. aripat] (prid.) — ① krilat, koji ima krila ② (ret.) (fig.) smeo, neoprezan, koji se zanosi nečim što prevazilazi njegovu snagu ♦ var. arpiĭat (Tanda) [Por.] ♦ rum. aripat

aripă (mn. ăripĭ, ărpĭ) [akc. aripă] (i. ž.) — krilo ∎ baće đin ărpĭ — mlatara krilima ∎ a kîpatat ărpĭ — dobio krila, (fig.) osmelio se, okuražio ∎ aripa śĭeruluĭ — nebeski svod (Rudna Glava) [Por.] ♦ var. arpĭe ♦ (demin.) arpiuară (Tanda, Crnajka) [Por.] (Slatina, Bor) [Crn.] ♦ var. dem. aripĭuară [Por.] ♦ rum. aripă ♦ etim. < lat. alapa

ariś (mn. ariś) [akc. ariș] (i. m.) — (zool.) jež (Erinaceus europaeus) ∎ ariśu ku ariśuaĭka duorm în frunḑă — jež i ježica spavaju u lišću [Por.] ♦ dij. var. arič [Kmp.] ♦ rum. aric ♦ etim. < lat. ericius

arit (mn. ariće) [akc. arit] (i. ž.) — ① okolina, okoliš ∎ aritu kăśî — okućnica ∎ fuź đin aritu mĭeu! — beži mi s očiju! ② vidik, vidokrug ∎ kît sa vĭađe ku uoki arito-sta, tuot ĭe moșîĭa mĭa — koliko se očima vidi okolo, sve je moje imanje [Por.] ♦ rum. ariet

ariuș (mn. ariușă) [akc. ariuș] (i. s.) — (bot.) (zast.) kiselica, vrsta jako kisele divlje jabuke (Malus sylvestris) ∎ ariuș ĭe puom sîrbaćik ku puama akră — kiselica je divlja voćka sa kiselim plodom ♦ var. ariĭuș, iriuș, iriĭuș ♦ sin. korikivă [Por.] ♦ dij. sin. korikuvă [Crn.]

arîăț (mn. arîățî) [akc. arîăț] (i. m.) — (ornit.) kobac kokošar (Falco subbuteo) ∎ kluoța apîră pîlgu ĭeĭ đi arîăț — kvočka brani svoje jato od kopca [Crn.] ♦ sin. uļ gainarĭ [Por.] ♦ dij. var. arăț [Kmp.] ♦ dij. sin. irikob (Sige) [Hom.] ♦ rum. erete ♦ etim. < mađ. haracs

arîng (mn. arînźe) [akc. arîng] (i. s.) — crkveno zvono ∎ baće arîngu, a murit vrunu — lupa crkveno zvono, umro je neko ♦ sin. kluopît [Por.] ∎ la Praova kînd baťe arîngu ďe doo ori a murit om, da dakă baťe arîngu ďe tri ori, a murit famiĭe — u Prahovu ako crkveno zvono bije dva puta, umro je muškarac, a ako bije tri puta, umrla je žena [Kmp.] ♦ rum. harang ♦ etim. < mađ. harang

arĭaće (mn. arĭеț) [akc. arĭaće] (i. m.) — (zool.) priplodno grlo ∎ đin duoĭ omeńeșć, un mńel las đi arĭaće — od dva muška, jedno jagnje ću ostaviti za priplod [Crn.] ∎ arĭaće ĭe berbĭek, ažuns đi mîrļit uoiļi — „arjaće” je ovan, dospeo za mrkanje ovaca [Por.] ♦ rum. arete ♦ etim. < lat. aries, -etis

arĭe (mn. ărĭ) [akc. arĭe] (i. ž.) — gumno, guvno ∎ arĭe ĭe luok unđe sa trăirat șî s-a vînturat grîu ku kalu șî ku vîntu — gumno je mesto gde se pomoću konja i vetra vršilo i vejalo žito ♦ var. are ♦ up. gĭep [Por.] ♦ rum. arie ♦ etim. < lat. area

ark (mn. arkurĭ) (i. m.) — ① luk ∎ ark ku kare sa arunkă saźata — „ark” je luk kojim se izbacuje strela ② gudalo ∎ ark đi laută — violinsko gudalo ∎ traźe ku arku pi kuarda gruasă — prevlači gudalom preko debele žice (svira dubokim tonom) ③ luk kao graditeljski oblik na stambenim objektima ∎ kasă ku arkurĭ — kuća sa lukovima [Crn.], [Por.] ④ kuhinjski pribor ∎ arku dă taĭat koļiașa — luk za sečenja kačamka (Sige) [Hom.], [Por.] ♦ rum. arc ♦ etim. < lat. arcus

arkaș (mn. arkașî) [akc. arkaș] (i. m.) — (zast.) ① strelac ∎ arkaș a fuost uom înarmat ku ark șî saźată — strelac je bio čovek naoružan lukom i strelom ∎ bun arkaș ĭe uom kare puaće să putrîvĭaskă ku pușka tuot śe ĭa la nișan — dobar strelac je čovek koji može puškom da pogodi sve što uzme na nišan ② gudalar, majstor za gudala ∎ rar a fuost arkaș buń pin saćiļi nuaștre, șî lîutari măĭ mult sîngurĭ a ogođit arkurļi kare ļi s-a frînt — retki su bili dobri gudalari po našim selima, pa su violinisti sami popravljali gudala koja su im se lomila [Por.] ♦ rum. arcaș

arma (ĭuo armĭeḑ, ĭel armĭaḑă) [akc. arma] (gl. nesvrš.) — oružati, snabdevati nekoga oružjem; naoružavati ∎ a-nśeput să armĭaḑă ćińerișu, să fiĭe sprimiț đi rat — počeli su da naoružavaju omladinu, da bude spremna za rat ♦ up. înarma [Por.] ♦ rum. arma ♦ etim. < lat. armare

armasarĭ (mn.) (i. m.) — (zool.) pastuv ∎ kal ńiskopit — neuškopljen konj ∎ kal zburatuorĭ, labduruos — poletan, konj za ponos [Crn.] ♦ rum. armăsar ♦ etim. < lat. [equus] admissarius

armat (armată) (mn. armaț, armaće) [akc. armat] (prid.) — naoružan, pod oružjem, sa oružjem ∎ uamiń armaț — naoružani ljudi ♦ var. înarmat [Por.] ♦ rum. armat

armată (mn. armaće) [akc. armată] (i. ž.) — ① armija, vojska, ② naoružana sila ③ grupa ljudi pod oružjem ∎ s-a dus în armată — otišao u armiju, regrutovan [Por.] ♦ rum. armată ♦ etim. < Ital. armata

armă (mn. arme) [akc. armă] (i. ž.) — (zast.) puška; oružje ∎ armă înćinsă — uperena puška ∎ armă trasă — zapeta puška ∎ ku arma-n mînă — s puškom u ruci ♦ sin. pușkă [Por.] ♦ rum. armă ♦ etim. < lat. arma

armurikă (mn. armurič) [akc. armurika] (i. ž.) — (muz.) harmonika, muzički insturment ∎ armurikă ďe gură — usna harmonika [Kmp.] ♦ dij. var. armuńikă ∎ a-nvațat la șkuală sî kînće đin armuńikă — učio je u školi da svira harmoniku [Por.] ♦ rum. armonică

Arnaglaua [akc. Arnaglaua] (i. ž.) — (ojk.) Rudna Glava, vlaško selo u Gornjem Poreču, naseljeno je Vlasima Munćanima i pripada opštini Majdanpek ∎ pin Arnaglaua trĭaśe rîu Șașka — kroz Rudnu Glavu protiče reka Šaška ∎ Arnaglaua ĭe sat đaluruos, are mulće kulmĭe șî ogașă — Rudna Glava je brdsko selo, ima mnogo kosa i potoka ∎ ogașîļi tună în rîu Șașka, đi parća đirĭaptă: Biļizvuorța, Ostrovița șî Lozovița, da đi parća stîngă Bļizńa, Bistovița Mikă șî Bristovița Mare — potoci se ulivaju u reku Šašku, s desna: Beli Izvor, Ostrovica i Lozovica, a s leve strane Blizna, Mala i Velika Brestovica ∎ Arnaglaua are patru kotunurĭ marĭ, kare sa kĭamă: Bļizńa, Krșĭe, Șopît șî Bugoglaua — Rudna Glava ima četiri velika zaseoka, koji se zovu: Blizna, Krš, Šopot i Bukova Glava ♦ var. Îrnaglaua [Por.] ♦ etim. < srb. rudna glava, „vrh brda sa rudištem” (expl. Durlić)

arnaglavĭan (mn. arnaglavĭeń) [akc. arnaglavĭan] (i. m.) — Rudnoglavac, stanovnik Rudne Glave, vlaškog sela u opštini Majdanpek ∎ arnaglavĭanuĭe uom đi Arnaglaua, sat rumîńesk în Porĭeśa đi Sus — Rudnoglavac je čovek iz Rudne Glave, vlaškog sela u Gornjem Poreču ♦ up. arnaglavĭană ♦ var. îrnaglavĭan, îrnaglavĭeń [Por.]

arnaglavĭană (mn. arnaglavĭańe) [akc. arnaglavĭană] (i. ž.) — Rudnoglavka, stanovnica sela Rudna Glava u opštini Majdanpek ∎ arnaglavĭană ĭe famĭaĭe muĭerĭaskă, kare ĭe naskută or traĭașće în sat rumîńesk Arnaglaua, în Porĭeśa đi Sus — Rudnoglavka je ženska osoba, koja je rođena ili živi u vlaškom selu Rudna Glava, u Gornjem Poreču ♦ var. îrnaglavĭană ♦ up. arnaglavĭan [Por.]

Arnaut (mn. Arnauț) [akc. Arnaut] (i.m.) — (etn.) Arnaut, Arnautin; Albanac ∎ kînd am trekut pistă Albaniĭa, ń-a batut fuamĭa, źeru șî arnauțî — kad smo prelazili preko Albanije, tukli su nas glad, mraz i Arnauti [Crn.] ∎ kînd armata sîrbĭaskă s-a tras pista Albańiĭa, ńima n-a drîzńit sî fure śeva đi mînkare đi la arnauț, kî arnauțî nu ļ-a dat ńimika ńiś pi bań, numa rumîńi aĭ nuoștri a kućeḑat aĭa să fakă — kada se srpska vojska povlačila preko Albanije, niko nije smeo od Arnauta da ukrade nešto za jelo, jer Arnauti nisu davali ništa ni za pare, samo su naši Vlasi to smeli da urade ♦ sin. Șiptarĭ [Por.] ♦ rum. Arnăut ♦ etim. < tur. arnavud

arnaut (mn. arnauț) [akc. arnaut] (i. m.) — (bot.) arnaut, vrsta kukuruza ∎ arnaut a fuost o fuarmă đe kukuruḑ gruos ku doaḑăś șî patru đi rîndurĭ đi buobe pi drugă — arnaut je bila vrsta debelolg kukuruza sa dvadeset i četiri reda zrna na klipu ∎ samînța đi arnaut a dus aĭ nuoștri voĭńiś đin Albaniĭa, kînd a trĭekut pista ĭa în rato-l đin tîń — seme arnauta doneli su naši vojnici iz Albanije, kada su je prešli u prvom svetskom ratu ∎ arnautu nu s-a prins la nuoĭ, șî lumĭa s-a lasat đi ĭel — arnaut se nije primio kod nas, i ljudi su ga napustili [Por.]

Arnauta [akc. Arnauta] (i. ž.) — (hidr.) Arnauta, reka, izvire u ataru sela Dobro Polje, protiče kroz Dobrujevac, Boljevac, Mali Izvor i Valakonje, i uliva se u Crni Timok, i potok koji izvire u Savincu, i koji se takođe uliva u Crni Timok ∎ Arnauta buļuoțuluĭ pimovara ĭe turburĭe, da vară arĭe apă puțînă — boljevačka Arnauta je s proleća mutna, a leti ima malo vode [Crn.]

arnă [akc. arnă] (i. ž.) — (zast.) arna, predmetak nejasnog porekla u složenici arnă-barnă: „haos, nered, ršum, pustoš” ∎ a fakut la uom în kuzńiță arnă-barnă, ș-a skapat ńibatut — napravio je čoveku haos u kovačnici, i utekao bez batina ♦ up. urdu-vurdu, urdu-burdu [Por.]

arńiğ (mn. arńiğe) [akc. arńiğ] (i. s.) — konac za vez ∎ a kumpărat la muĭere ață ďe kusut — kupio ženi konac za vez [Kmp.] ♦ dij. var. arńiś [Crn.] ♦ dij. var. arńiź [Por.] ♦ rum. arnici

arńik (arńikă) (mn. arńiś, arńiśе) [akc. arńik] (prid.) — vredan, hitar ∎ uom arńik, are spuorĭ la lukru — vredan čovek, ima napredak u poslu ♦ sin. sîrńik [Por.] ♦ rum. harnic ♦ etim. < slov. *harĩnŭ

arńiś (mn. arńiśurĭ) [akc. arńiś] (i. m.) — (zast.) konac za izradu veza na ženskim i muškim košuljama dobijen ručnim predenjem pamuka ∎ am tuors bunbak đi arńiś — prela sam pamuk za vez ∎ puĭaĭ kamașă nuauă ku rîurĭ đi arńiś — izvezla sam novu košulju pamučnim koncem ∎ rîuri puĭaț ku arńiś sînt mîĭ marunț șî mîĭ țînatuorĭ — vez rađen pamučnim koncem je sitniji i trajniji [Crn.] ♦ dij. var. arńiğ — konac za vez [Kmp.] ∎ arńiź — sitan vez [Por.] ♦ rum. arnici

arńiź (mn. arńiźe) [akc. arńiź] (i. s.) — vez, naročito sitan vez izveden pamučnim koncem [Por.] ♦ var. arńiś (Tanda) ♦ dij. var. arńiğ [Kmp.] ♦ dij. var. arńiś [Crn.] ♦ rum. arnici

arpaźik (mn. arpaźik) [akc. arpaźik] (i. m.) — (bot.) arpadžik, sitan crni luk za sađenje (Allium schoenoprasum) ∎ arpaźiku ĭe măĭ bun sĭ sa pună tuamna, kă śĭapa, kînd krĭașće n-o prinđe sîaśita — arpadžik je najbolje da se sadi ujesen, jer luk, kada bude nicao, neće zahvatiti suša ♦ var. rîpaźik [Por.] ♦ dij. var. arbăğik [Kmp.] ♦ rum. arpagic ♦ etim. < tur. arpacik, bug. arpağic.

arpiĭa (ĭuo ma ărpiĭ, ĭel sa ărpiĭe) [akc. arpiĭa] (gl.) — (ornit.) okrilatiti, dobiti krila ∎ puĭi în kuĭb înśep arpiĭa ĭuta, dakă-ĭ pasîrĭa arańiașće bun — ptići u gnezdu počinju da krilate brzo, ako ih majka dobro hrani ♦ var. ărpiĭa (Tanda, Crnajka) [Por.]

arpiĭat (arpiĭată) (mn. arpiĭaț, arpiĭaće) [akc. arpiĭat] (prid.) — (ornit.) krilat, koji ima krila ∎ pasîrĭa ĭe žuavină arpiĭată — ptica je krilata životinja (Tanda, Crnajka) ♦ var. ărpiĭat [Por.] ♦ rum. aripat

arpiuară (mn. arpiuorĭ) [akc. arpiuară] (i. ž.) — ① (demin.) krilašce, krilce ② naziv obrednog hleba, registrovanog na pomani u selu Slatina, opština Bor ♦ / arpĭe — krilo [Crn.] ♦ dij. var. aripĭuară [Por.] ♦ rum. aripioară

arpĭe (mn. ărpĭ) [akc. arpĭe] (i. ž.) — krilo ∎ pasîrĭe ku arpĭa frîntă — ptica sa polomljenim krilom (Tanda, Crnajka) ♦ var. aripă (Rudna Glava) [Por.] ♦ rum. aripă

ars (arsă) (mn. arș, arsă) [akc. ars] (prid.) — ① izgoreo pregoreo, ispečen ② (fig.) (za emocije) doboko pogođen rečima ili postpukom; povređen, ošinut ∎ la ars ku vuorba — ošinuo ga rečima [Por.] ♦ rum. ars

Arsenuońi [akc. Arsenuońi] (i. m.) — (antr.) Arsenijevci, Arsenijevići, vlaški porodični nadimak jedne familije srpskog porekla u Podgorcu ∎ Arsenuońi sînt una đin śinś fameļiĭ sîrbĭeșć, karĭe a trait în Podguorț — Arsenijevići su jedna od pet srpskih familija, koje su živele u Podgorcu [Crn.] ♦ rum. Arsenovici

Arseńiĭe [akc. Arseńiĭe] (i. m.) — (antr.) Arsenije, l.i. kalendarskog porekla ∎ ńepuoțî alu vrun Arseńiĭe a trait în Podguorț — potomci nekoga Arsenija živeli su u Podgorcu [Crn.] ♦ rum. Arsenie ♦ etim. < grč. Arsenios < arsen „hrabar, muževan, jak” (Sursa: sr.wikipedia)

arsură (mn. arsurĭ) [akc. arsură] (i. ž.) — ① izgorelina, ono što je oštećeno delovanjem vatre ili sunca; izgoretina, opekotina ∎ arsura ĭe luok unđe a ars fuoku — izgorelina je mesto gde je gorela vatra ② pripeka, žega ∎ nu măĭ puot să suflu đi arsura suariluĭ a tare — ne mogu više da dišem od jake sunčeve žege [Por.] ♦ rum. arsură ♦ etim. < lat. arsura

arșiță (mn. arșiț) [akc. arșiță] (i. ž.) — (izob.) pekarka, žena koja je spremala obredne hlebove za pomanu ∎ arșițăļi a fuost babiļi dăn sat kare a șćut să fakă kolaś dă pomană, șî kare ĭ-a plumađit șî ĭ-a kuopt — pekarke su bile babe koje su znale da spremaju obredne hlebove za pomanu, i koje su ih mesile i pekle ∎ prăn povĭeșć sa țîńe minće kă dămult a fuost vrun fĭeļ dă kolaś kare s-a kuopt la suare — kroz priče se pamti da je nekada bila vrsta obrednih hlebova koji su se pekli na suncu [Stig] ♦ rum. arșiţă ♦ etim. < lat. *arsicia, de la ardēre

arșîță (mn. arșîț) [akc. arșîță] (i. ž.) — pržina, pržolj ① neplodna zemlja, zemljište sa veoma tankim slojem plodne zemlje prekriveno sitnom travom pogodno za ispašu stoke, neziratno zemljište ∎ în arșîță ńimik nu rođașće — na pržini ništa ne rađa [Crn.] ② pržina, pržolj, zemlja spaljena od sunca; peskar, kamenjar; neplodno tle na prisojnoj strani brda ∎ arșîță ĭe pomînt ars, ńirođituorĭ, fara ĭarbă șî ļamńe, numa kîć-o tufă koļa-koļa — pržina je sagorelo zemljšte, neplodno, bez trave i drveća, samo po neki žub ovde-onde ♦ / < ars „izgorelo, spaljeno, sprženo” + suf. - iță [Por.] ♦ up. arșiță (Lješnica) [Zvizd] ♦ rum. arșiță

arșuou [akc. arșuou] (i. m.) ● v. așuou [Por.] ♦ rum. așău

Artan [akc. Artan] (i. m.) — (top.) Rtanj, planina u istočnoj Srbiji ∎ baće un vînt friguruos đi pi Artan — duva neki hladan vetar sa Rtnja ∎ Artanu la fakut žîduvi vrodată kî să puarće vînțî đi pi ĭel — Rtanj su nekada napravili divovi da bi sa njega upravljali vetrovima ∎ (ver.) кînd ĭe vîru Artanuluĭ kutrupit ku nuvirĭ, vrĭamĭa sî strîkă — kad je vrh Rtnja u oblacima, vreme se kvari. ∎ (izr.) Pînă sî vĭađe zapada pi Artan, kožuoku nu să lasă — dok se na Rtnju vidi sneg, kožuh se ne skida [Crn.]

arunka (ĭuo arunk, ĭel arunkă) [akc. arunka] (gl. p.) — ① izbaciti, dobaciti ili baciti neki predmet sa nešto većom snagom na veću daljinu; hitnuti ∎ arunkă țuaļiļi la Suare — dobacuju odelo Suncu (u vlaškom obredu marturija, v. marturiĭe) ♦ sin. lîpada, lupada; azvîrļi ② napregnuti se, napeti se ∎ nu țîńa lukru-șală, uomuļe, numa arunkî-će kît guođe puoț să țîń ļiemnu-la, să nu kadă pi nuoĭ — ne šali se, čoveče, nego se napni koliko god možeš da držiš to drvo, da ne padne na nas (Tanda) [Por.] ③ veranje, pentranje; puzanje ∎ sa arunkă pră ļeamn kamguđe șîarpiļi — vere se uz drvo kao zmija (Žitkovica) [Bran.] ♦ rum. arunca ♦ etim. < lat. eruncare

arunkat (arunkată) (mn. arunkaț, arunkaće) [akc. arunkat] (prid.) — bačen, izbačen, hitnut (u vis ili u dalj) [Por.] ♦ rum. aruncat

arunkatuorĭ (arunkatuarĭe) (mn. arunkatuorĭ, arunkatuarĭe) [akc. arunkatuor] (i. m.) — bacač, izbacivač, dobacivač; osoba koja baca, izbacuje ili dobacuje neki predmet, sa nešto većom snagom i na veću daljinu [Por.] ♦ rum. aruncător

arunkatură (mn. arunkaturĭ) [akc. arunkatură] (i. ž.) — bacanje, izbacivanje, dobacivanje nekog predmeta sa većom snagom i na veću daljinu ♦ up. lîpadatură, lupadatură [Por.] ♦ rum. aruncătură

arźa (mn. arźaļe) [akc. arźa] (i. ž.) — (zast.) razboj za tkanje ∎ arźa ĭe vuorbă zuĭtată, rar sa gasîașće vrunđiva vro babă sî măĭ țînă minće kî așa vrodată s-a kĭemat razbuoĭu đi țasut — „arđa” je zaboravljena reč, retko se nađe neka baba koja još uvek pamti da se tako nekada zvao razboj za tkanje ♦ up. arźauă [Por.] ♦ rum. argea

arźauă (mn. arźaļе) [akc. arźauă] (i. ž.) — ① (zast.) ložište ∎ arźauă s-a ḑîs đivrodată la luok unđe s-a fakut fuok — „arđaua” se nekada nazivalo mesto gde se ložila vatra ② (zast.) žarište ispod razboja za tkanje ∎ arźauă a fuost adînkatură đi žîgaraĭ supt razbuoĭ đi țasut — „arđaua” je bilo udubljenje za žar ispod razboja za tkanje [Por.] ③ (zast.) zemunica u kojoj se tkalo leti ∎ arźaua a fuost borđeĭ fakut adîns đi țasut vara la tuortu đi kîńipă șî đi in, kî atunśa tuortu a prins măĭ multă uđală — „arđaua” je zemunica posebno napravljena da se u njoj leti tka pređa od konoplje i lana, jer je pređa tada primala najviše vlage [Crn.] ♦ rum. argea

arźint (mn. arźinț) [akc. arźint] (i. s.) — srebro ∎ đi arźint — od srebra, srebrn [Por.] ♦ dij. var. arğint [Kmp.] ♦ rum. argint ♦ etim. < lat. argentum

arźint viu [akc. arźint viu] (i. s.) — živa, hemijski element, metal srebrnastog sjaja, vrlo pokretljiv i tečan (Hg, lat. hydrargyrum ) ∎ ku arźint viu lukră numa vrîžîtuoriļi — sa živom rade samo vračare ∎ vrîžîtuarĭa kare a șćut să „omuare” arźintol viu, s-a țînut kî ĭe tare vrîžîtuare — vračara koja je znala da „ubije” živu, smatrala se jakom vračarom [Por.] ♦ rum. argint-viu

arźintuaĭkă (mn. arźintuoĭś) [akc. arźintuaĭkă] (i. ž.) — ① (bot.) fresnica, poljski cvet (Dryas octopetala) ∎ arźintuaĭka ĭe buĭađe mikă ku fluare albă, krĭașće pin ļivĭeḑ — fresnica je mala biljka sa belim cvetom, raste po livadama ② (fig.) žena koja ogovaranjem truje odnose među ljudima (od arźint — srebro, koje se smatra otrovnim) ∎ o arźintuaĭkă đi muĭare, ĭa-r trăbuĭa skoća ļimba đin gură — žena otrovnica, trebalo bi joj iščupati jezik [Por.] ♦ rum. arginţică

asară [akc. asară] (pril.) — sinoć ∎ đi asară — od sinoć, sinoćnji ♦ up. însarat — okasnio, uhvataio ga mrak ∎ asară ĭe tuout una ku ĭerĭ sara — sinoć je isto što i juče uveče ♦ / a + sară [Por.] ♦ rum. aseară

askuțî (ĭuo askut, ĭel askuće) [akc. askuțî] (gl. p. ref.) — ① oštriti, izoštriti, naoštriti; šiljiti, brusiti ∎ trîăbe askuțî kuțîtu-sta, nu taĭe — treba naoštriti ovaj nož, ne seče ∎ s-a dus la kovaśu să askută sakurĭa la tośilă — otišao je kod kovača da naoštri sekiru na tocilu [Por.] ∎ tata askuće pari đi viĭe — otac šilji kočeve za vinograd [Crn.] ② (fig.) naljuititi se ∎ s-a mîńiĭat, s-a askuțît tuot, vrĭa sî sa bată — naljutio se, sav se naoštrio, hoće da se bije [Por.] ♦ rum. ascuţi ♦ etim. < lat. *excotire < cos, cotis „kresivo, oštrilo”

askuțîmĭe (mn. askuțîmĭ) [akc. askuțîmĭe] (i. ž.) — oštrina ♦ var. askuțîrĭe [Por.] ♦ rum. ascuţime

askuțîș (mn. askuțîșă) [akc. askuțîș] (i. m.) — ① oštrica sečiva; vrh, šiljak ∎ înbrukă ku askuțîșu — bode vrhom, šiljkom ② (prid.) šiljatost, zašiljenost ♦ up. taiș — sečivo [Por.] ♦ rum. ascuţiș

askuțît (askuțîtă) (mn. askuțîț, askuțîće) [akc. askuțît] (prid.) — oštar, naoštren, izoštren, šiljat, zašiljen ∎ kuțîto-sta nuĭe askuțît bun — ovaj nož nije dobro naoštren [Por.] ∎ askuțît ka aku — oštar kao igla [Crn.] ♦ rum. ascuţit

askuțîtuorĭ (askuțîtuarĭe) (mn. askuțîtuorĭ, askuțîtuarĭe) [akc. askuțîtuorĭ] (i. m.) — oštrač, osoba koja se bavi oštrenjem sečiva [Por.] ♦ rum. ascuţitor

askuțîtură (mn. askuțîturĭ) [akc. askuțîtură] (i. ž.) — ① oštrica, sečivo ∎ a-ntuors kuțîtu ku askuțîtura kîtra mińe, ama ĭuo-l prinsăĭ đi mînă — okrenuo je nož sa oštricom prema meni, ali ja sam ga uhvatio za ruku ② (geog.) šiljak, vrh; oštar prevoj ∎ kînd m-am dus la baśiĭe, măĭ grĭeu mĭ-a fuost la Pĭatra galbină să trĭek pista askuțîtura kîrși — kad sam išao na bačiju, najteže mi je bilo da kod Žutog kamena pređem preko oštrice krša [Por.] ♦ rum. ascuţitură ♦ etim. < lat. *excōtῑre

askulta (ĭuo askult, ĭel askultă) [akc. askulta] (gl.) — ① slušati, saslušati; čuti ∎ askultă, parke s-auđe kopuoĭu kă mînă ĭepuru — slušaj, kao da se čuje ker da tera zeca ② (fig.) pomagati, služiti, poslušati ∎ kopilu ńe askultă bińe — dete nas dobro sluša (poslušno je) [Por.] ♦ rum. asculta ♦ etim. < lat. ascultare (= auscultare)

askultamînt (mn. askultamînće) [akc. askultamînt] (i. m.) — poslušnost, slušanje, služenje ∎ stapînu a fuost rău, șî đin askultamîntu a mĭeu la urmă n-a fuost ńimika — gazda je bio loš, i na kraju od mog služenje nije bilo ništa ♦ up. askultatură [Por.] ♦ rum. ascultământ

askultarĭe (mn. askultărĭ) [akc. askultarĭe] (i. ž.) — ① slušanje, pažnja ② (fig.) poslušnost [Por.] ♦ rum. ascultare

askultatuorĭ (mn. askultatuorĭ) [akc. askultatuorĭ] (i. m.) — ① slušalac ∎ suoba pļină đi askultatuorĭ — soba puna slušalaca ∎ askultatuаrĭе — slušateljka ② služitelj, poslužitelj; pomagač ∎ askultatuorĭ la nuntă — posluga na svadbi [Por.] ♦ rum. ascultător

askultatură (mn. askultaturĭ) [akc. askultatură] (i. ž.) — ① slušanje ② služenje, slugarenje ③ poslušnost, odanost ∎ atîta askultatură đi ĭel, șî la urmă ńimika — toliko njegovo služenje (odanost, poslušnost) i na kraju ništa [Por.] ♦ rum. ascultătură

aspri (ĭuo asprĭesk, ĭel asprĭașće) [akc. aspri] (gl. p. ref.) — ① hrapaviti, postati hrapav, dobiti ispupčenja i udubljenja ② (fig.) oštriti se, narogušiti se; postati strog [Por.] ♦ rum. aspri

asprĭală (mn. asprĭaļе) [akc. asprĭală] (i. ž.) — ① (za površine materijala) hrapavost, bodljikavost, oštrina; neravnina ② (za vremenske prilike) hladnoća, mraz ③ (fig.) strogost, ljutitost ♦ var. asprimĭe, aspurimĭe [Por.] ♦ rum. aspreală

aspru (aspră) (mn. aspri, aspre) [akc. aspru] (prid.) — ① hrapav, ima neravnu, oštru površinu ∎ đi kaśulă ĭe bună pĭaļa đi uaĭe ku lîna aspră — za šubaru je dobra ovčja koža sa oštrom vunom ② (za vreme) oštar vetar, oštra zima ∎ baće un vînt aspru — duva neki oštar vetar ∎ ĭarna-sta ĭe koźa aspră — ova zima je veoma oštra ③ (za emocije) ljut, narogušen ∎ sa-ntuarsă aspru kîtră mińe, kî fu rău mîńiĭuos — okrenuo se oštro prema meni, jer beše jako ljut [Crn.] ♦ dij. var. aspur [Por.] ♦ rum. aspru ♦ etim. < lat. asper

aspur (aspură) (mn. aspurĭ, aspurĭe) (prid.) — ① hrapav, oštar, bodljikav ∎ ĭerĭa ńișći krîstavĭeț đi bîtrîńață ku kaža aspură, akuma, parke, s-a pĭerdut — behu neki starinski krastavci sa rapavom korom, sada su se, čini mi se, izgubili ② (fig.) strog, grub, tvrd; ljutitit, spreman na svađu ∎ vorbĭașće rugoșît, ku glas aspur — govori pomuklo, sa rapavim glasom ♦ var. aspru [Por.] ♦ rum. aspru

aspuriu (aspuriĭе) (mn. aspuriĭ, aspuriĭе) [akc. aspuriu] (prid.) — (komp.) hrapavičast, koji je malo hrapav ∎ asta ĭe ńaćid, aĭa aspuriu, da aĭa akolo aspur — ovo je glatko, ono hrapavičasto, a ono tamo hrapavo [Por.] ♦ rum. aspriu

asta (mn. așća) [akc. asta] (zam.) — ovaj, ova, ovo a. ova ∎ asta muĭarĭa ĭe vrĭańikă — ova žena je vredna ∎ asta kasă ĭe marĭe — ova kuća je velika [Crn.] b. ovaj ∎ asta uom ĭe ńikunoskut — ovaj čovek je nepoznat [Pom.] ∎ asta daskîl đies ńi baće — ovaj učitelj nas često bije [Por.] c. ovo ∎ asta kopil are tată vitrîg — ovo dete ima očuha [Pom.] ∎ asta-vară — proletos, prošlog leta ∎ asta-ĭarnă — zimus ♦ skr. sta ∎ uomu-sta, fata-sta, lukro-sta — ovaj čovek, ova devojka, ovaj posao ♦ dij. var. ăsta [Por.] ♦ rum. asta ♦ etim. < lat. istum

asta-ĭarnă [akc. asta-ĭarnă] (pril.) — zimus ∎ mult a pațît munćeńi asta-ĭarnă, kutrupiț ku namĭeț pănă-n brîu, mult ńima n-a putut sî strabată pănă la iĭ — mnogo su se napatili brđani zimus, zatrpani snegom do pojasa, dugo niko nije mogao da se probije do njih [Por.] ♦ rum. astă-iarnă

asta-nuapće [akc. asta-nuapće] (pril.) — noćas, ove noće ∎ asta-nuapće uoki n-a-nkis đi durĭarĭa đințîlor — noćas oko nije sklopio od zubobolje [Por.] ♦ dij. var. az-noapťe [Kmp.] ♦ rum. astă-noapte

asta-primovară [akc. asta-primovară] (pril.) — proletos, prošlog proleća ∎ asta-primovară ń-a dat vorbă kă ńi ažută, ama trĭeku anu da đin vroba lor ńimika — proletost su obećali da će nam pomoći, ali prođe godine a od njihovog obećanja ništa [Por.] ♦ rum. astă-primovară

asta-tuamnă [akc. asta-tuamnă] (pril.) — jesenas ∎ asta-tuamnă fură bîlśur-ļi slabe đi tuot, ńiś nu s-a vindut ńimik, ńiś nu s-a kumparat — jesenas su vašari bili sasvim slabi, niti se išta prodavalo, niti se kupovalo [Por.] ♦ rum. astă-toamnă

asta-vară [akc. asta-vară] (pril.) — letos ∎ a mințît lumĭa kă do fak drumu înga asta-vară, vuorbe guaļe, tunarăm în ĭarnă da đin drum ńimik — lagali su narod da će dovršiti pu još letos, prazne priče, uđosmo u zimu a od puta ništa [Por.] ♦ rum. astă-vară

astaĭarnă [akc. astaĭarnă] (pril.) — zimus, prošle zime ∎ astaĭarnă a fuost źer mare — zimus je bio veliki mraz ♦ / < asta — ova (ovo, ove) + ĭarnă — zima [Por.] ♦ dij. var. astă-ĭarnă [akc. astă-ĭarnă] [Kmp.] ♦ rum. astă-iarnă

astal (mn. astaļe) [akc. astal] (i. m.) — astal, sto ∎ șeḑ la astal să śinăm — sedi za sto da večeramo ∎ puńe koļașa pe astal — stavi kačamak na sto ♦ sin. masă [Crn.] ♦ (demin.) astaluț — stočić ♦ (augm.) astaluoń ∎ mĭ-a fakut tișleru un astaluoń boznakît, în trîabe đi prazńik — napravio mi je stolar jedan ogroman sto, treba mi za slavu ∎ astal đi ļiemn — drveni sto ∎ astal đi kuĭnă — kuhinjski sto ∎ astal đi kopiĭ — dečji sto ∎ astalu đi sufļit — sto koji se kao deo zagrobne opreme, namenjuje pokojnicima [Por.] ♦ etim. < mađ. asztal < slov. stol

astaluoń [akc. astaluoń] (augm.) — (augm.) stolac, veliki sto ∎ a tras dupa ĭel, đin kasa batrînă, un astaluoń ku tuot, șî n-a putut să-l baźe-n kasa nuauă numa la lasat supt șupă — vukao je za sobom, iz stare kuće, jedan ogroman sto, i nije mogao da ga unese u novu kuću nego ga je ostavio ispod šupe [Por.]

astanuаpće [akc. astanuapće] (pril.) — noćas, ove noći ∎ astanuapće n-am durmit ńiśkum đi durĭarĭa đințîlor — noćas nisam spavao nikako od zubobolje [Por.] ♦ dij. var. aznoapťe [Kmp.] ♦ rum. astă-noapte ♦ etim. < lat. istum, ista. + nox, noctis.

astară [akc. astară] (pril.) — večeras, doveče, veče ovog dana ♦ / asta „ovo” + sară „veče” ∎ astară ńi duśem la șîḑîtuarĭe — večeras idemo na sedeljku [Crn.] ∎ ńi veđem astară, pănă nu ńigurĭaḑă — vidimo se večeras, dok se ne smrkne ♦ up. đisară [Por.] ♦ rum. astară

astatuamnă [akc. astatuamnă] (pril.) — jesenas, prošle jeseni ∎ astatuamnă mi s-a mîritat fata, șî am fakut nuntă mare — jesenas mi se udala kćerka, i napravio sam veliku svadbu ♦ / < asta — ova + tuamnă — jesen [Por.] ♦ rum. astă-toamnă

astavară [akc. astavară] (pril.) — letos, prošlog leta ∎ astavară sa ḑîśe la vara trĭekută — letos se kaže za prošlo leto ♦ / < asta — ovo + vară — leto [Por.] ♦ rum. astă-vară

astăz [akc. astăz] (pril.) — danas [Kmp.] ♦ dij. var. astîḑ ∎ astîḑ ĭe vrĭamĭă bună — danas je lepo vreme [Por.] ♦ rum. astăzi ♦ etim. < lat. ista die (ili astă + zi).

astîḑ [akc. astîḑ] (pril.) — danas, ovog dana ∎ în ḑîua đi astîḑ — na današnji dan ∎ astîḑ-mîńe — danas-sutra ∎ đi astăḑ pănă mîńe — od danas do sutra [Por.] ♦ dij. var. astăz [Kmp.] ♦ / < asta — „ovaj”, ḑî skr. < ḑîuă — „dan” ♦ rum. astăzi ♦ etim. < lat. ista die

astragană (mn. astragańе) [akc. astragană] (i. ž.) — astragana, vrsta momačke šubare od kože tek ojagnjenog jagnjeta ∎ kaśulă đi astragană măĭ mul a purtat baĭețî — šubare od astragana najčešće su nosili momci ♦ var. stragană [Por.] ♦ rum. astrahan

astrîns1 (astrînsă) (mn. astrînș, astrînsă) [akc. astrîns] (prid.) — skupljen, sakupljen ∎ pruńiļi astrînsă đi pi źuos, du-ļe-n kîzańiĭe, șă tuarńi-ļe-n kada mikă — šljive skupljene sa zemlje odnesi u kazanicu i sipaj u malu kacu ∎ muĭarĭa ku samă șăđe pi skamn ku krețanu astrîns pinga piśuare — pažljiva žena sedi na stolici sa krecanom skupljenim oko nogu [Por.] ♦ rum. astrâns

astrîns2 (mn. astrînsurĭ) [akc. astrîns] (i. s.) — sakupljanje ∎ avut pruń marĭ, ș-a kĭemat mulț lukratuorĭ la astrîns la pruńe — imali velike šljivare, pa su pozvali mnogo radnika na sakupljanje šljiva [Por.] ♦ rum. astrâns

astrînźa (ĭuo astrîng, ĭel astrînźe) [akc. astrînźa] (gl. p.) — sakupljati, zbirati ∎ dakă nu va puća pănă la tuamnă astrînźa bańi śe sînt daturĭ, n-o să fiĭe bun đi iĭ ńiśkum — ako ne budu mogli do jeseni skupiti pare koje duguju, neće biti dobro za njih nikako ∎ nuoĭ vom astrînźa pruńiļi pănă astară, da o să veđem pi iĭ dar o să aĭbă să ńi đa śeguod đi mînkare — mi ćemo skupiti šljive do večeras, a videćemo njih da li će imati da nam dadnu štogod za večeru [Por.] ♦ rum. astrânge

astruka (ĭuo astruk, ĭel astrukă) [akc. astruka] (gl. p. ref.) — ① pokrivati, stavljati pokrivač, ogrtati ∎ astrukă kopilu đi frig — pokriva dete zbog hladnoće (da mu ne bude hladno) ∎ astruka samînța ku pomînt marunt — ogrće seme sitnom zemljom (pri okopavanju) ∎ astrukă kasa — pokriva kuću (stavlja krov ili crep na krovu) ∎ astrukă-ț uoki — pokrij oči [Crn.] ② (fig.) skrivati od javnosti neku nepovoljnu osobinu ili događaj ∎ astrukă rușîńa — skriva sramotu, skandal ∎ taś, astrukî-će, să nu ći măĭ audă ńima — ćuti, pokrij se, da te više niko ne čuje ♦ supr. đestruka [Por.] ♦ rum. astruca ♦ etim. < lat. *astruicare (= astruere)

astrukamînt (mn. astrukamînturĭ) [akc. astrukamînt] (i. m.) — ① pokrivač, materijal ili predmet koji služi za pokrivanje ∎ astrukamînt đi konaśe — pokrivač za zgrade ∎ astrukamînt đi paĭe — slamni pokrivač ∎ astrukamînt đi lînă — vuneni pokrivač [Crn.] ♦ dij. sin. pîătură, ćebĭe ② krov; krovni pokrivač (u arhitekturi) ∎ n-avut bań, șî ĭa ramas kasa fara astrukamînt — nije imao para, pa mu je kuća ostala nepokrivena ♦ sin. akuperiș, puod — tavan, krov ♦ up. țrĭep, kîramidă [Por.] ♦ rum. astrucământ

astrukat (astrukată) (mn. astrukaț, astrukaće) [akc. astrukat] (prid.) — pokriven ∎ puaće sî pluaĭe, kasa ĭe astrukată — kiša može da padne, kuća je pokrivena [Crn.] ∎ kînd iș bun astrukat, nu raśieșć — kad si dobro pokriven, nećeš se prehladiti [Por.] ♦ supr. đistrukat ♦ rum. astrucat

astora [akc. astuora] (zam.) — ovih, što pripada ovima ∎ aĭa ĭe moșîĭa astuora veśiń, lu kare nu ļi ḑîk pi nume, kî ńis în sfadă ku iĭ — to je imanje ovih komšija, koje ne pominjem po imenu, jer smo u svađi sa njima [Por.] ♦ rum. ăstora ♦ etim. < lat. istum, ista

astupa (ĭuo astup, ĭel astupă) (gl. p. ref.) — ① začepiti, zatvoriti čepom, zapušiti rupu, otvor [Kmp.] ② (fig.) zatvoriti usta, prestati sa pričanjem ∎ astupîće, uomuļe, kî kapiț pista fļit — začepi, čoveče, jer ćeš dobiti preko njuške [Por.] ♦ rum. astupa ♦ etim. < lat. *asstuppare

astupat (astupată) (mn. astupaț, astupaće) [akc. astupat] (prid.) — ① začepljen, zatvoren čepom, zapušen nekom materijom ∎ kuoșu astupat đi fuńiźină — dimnjak pun čađi ∎ ogașu astupat đi namuol — potok zatrpan muljem ② (med.) asmatičan, koga steže u grudima, koji teško diše ∎ astupat ĭn pĭept, grĭeu suflă — steže ga u grudima, teško diše ③ (fig.) nem, bez reči, ućutkan ∎ muĭarĭa astupată, blîndă ka mńelu — ućutkana žena, pitoma ko jagnje ♦ supr. đistupat [Por.] ♦ rum. astupat

astupuș (mn. astupușurĭ) [akc. astupuș] (i. s.) — zapušač, čep ♦ sin. dop [Kmp.] ♦ dij. sin. duop ∎ mĭ-a dus numa duauă astupușurĭ — doneo mi je samo dva zapušača ∎ a kaḑut astupușu đi la kilă, șî bĭarĭa s-a varsat — otpao je zapušač sa flaše, i piće se prosulo [Por.] ♦ rum. astupuș

așadar [akc. așadar] (pril.) — dakle, daklem [Por.] ♦ rum. așadar

așaḑat (mn. așaḑaț, așaḑaće) [akc. așaḑat] (prid.) — ① pritisnut, koji trpi pritisak ∎ žuok așaḑat — igranje u kolu sa osloncem na celo stopalo ♦ var. așăzat (Valakonje, Savinac, Lubnica, Zlot) [Crn.] ② sagnit, pognut; nizak ∎ un śas stă așaḑat, muara să-l duara tare la burtă — ceo sat stoji pognut, mora da ga mnogo boli stomak ♦ sin. pisat [Por.] ♦ rum. așezat

așăzarĭe [akc. așăzarĭe] ● v. așaḑarĭe [Crn.] ♦ rum. așezare

așăzat [akc. așăzat] ● v. așaḑat [Crn.] ♦ rum. așezat

așćаrnut1 (mn. așćаrnuturĭ) [akc. așćarnut] (i. s.) — prostirka ∎ așćаrnut đi masă — stolnjak ∎ așćarnut đi pat — posteljina ∎ așćarnut đi viće — prostirka za stoku ∎ așćarnut đi opinkă — uložak u opanak [Crn.] ♦ rum. аșternut

așćarnut2 (așćarnută) (mn. așćarnuț, așćarnuće) [akc. așćarnut] (prid.) — temeljit, vredan, prilježan, sistematičan ∎ uom așćernut — temeljit čovek ∎ lukră așćernut — radi temeljito [Crn.] ♦ rum. așternut

așćarńe (ĭuo așćern, ĭel așćarńe) [akc. așćarńе] (gl.) — ① prostirati, nameštati prostirku ∎ ĭa akuma așćarńe pîătura pi pat — ona sada prostire ponjavu na krevet ∎ baba așćarńe țîańiku pi masă — baba prostire čaršav na sto ∎ kopilu s-a dus să așćarnă paĭe la vaś — dete je otišlo da prostre slamu kravama [Crn.] ♦ dij. var. așćearńe, așćiarńe ② nameštati ležaj za spavanje ∎ du-će, așćearńe patu — idi, namesti (pripremi) krevet (za spavanje) ∎ nu-m așćerńa źuos, kă nu mis puork — nemoj mi prostirati na zemlji, jer nisam svinja [Por.] ♦ dij. var. așťerńe (așťern) ∎ așťerńe patu — sprema (namešta) krevet [Kmp.] ♦ rum. așterne ♦ etim. < lat. asternere

așćepta [akc. așćepta] (gl.) ● v. așćeta [Por.] ♦ rum. aștepta

așćernut1 (mn. așćernuturĭ) [akc. așćernut] (i. s.) — (zast.) ležaj, prostirka na kojoj se spavalo na zemlji; krevet ∎ uń-će prinđe nuapća, îț faś așćernut pi pomîntol guol, șî duormĭ fara grižă — gde te zatekne noć, napraviš ležaj na goloj zemlji, i spavaš bez brige ∎ așćernutu nu mi bun, ma baće la șîaļe — ležaj mi nije dobar, bije me u leđa (žulja me) ♦ sin. kulkuș [Por.] ♦ dij. var. așćarnut [Crn.] ♦ rum. așternut

așćernut (așćernută) (mn. așćernuț, așćernuće) [akc. așćernut] (prid.) — prostrt, koji je pokriven prostirkom; namešten ∎ patu nuĭe bun așćernut, nuapća-sta n-o sî durmim frumuos — krevet nije dobro namešten, ove noći nećemo lepo spavati [Por.] ♦ rum. așternut

așćeta (ĭuo așćet, ĭel așćată) [akc. așćeta] (gl.) — čekati, očekivati, iščekivati, sačekivati, dočekivati ∎ nu ma așćeta, nu vin — ne čekaj me, ne dolazim ♦ var. așćepta [Por.] ♦ dij. var. așťepta [Kmp.] ♦ rum. aștepta ♦ etim. < lat. *astectare (= adspectare)

așeza (ĭo așez, ĭel așază) [akc. așeza] (gl. p. ref.) — nameštati (se), smeštati (se) ∎ sa așază la masă — seda (smešta se) za sto ∎ sa așază în pat — seda na krevet, smešta se u krevet ∎ fata așază țoaļiļi pe pat — devojka namešta odeću na krevet [Kmp.] ♦ dij. var. așaḑa [Por.] ♦ rum. așeză ♦ etim. < lat. *assediare.

așkie (mn. așkiĭ) [akc. așkie] (i. ž.) — iver, treska ∎ moșu a čoplit, și ĭ-a dat așkia în okĭ — čiča je tesao, i udario ga iver u oko [Kmp.] ♦ dij. var. ĭașkĭe [Por.] ♦ dij. var. ășke [Tim.] ♦ rum. așchie ♦ etim. < lat. ascla

așťepta (ĭuo așťept, ĭel așťaptă) [akc. așťepta] (gl.) — čekati, očekivati, sačekivati ∎ nu ma așťepta — nemoj me čekati [Kmp.] ♦ var. așćeta, așćepta [Por.] ♦ rum. aștepta ♦ etim. < lat. *astectare (= adspectare).

așuou (mn. așuave) [akc. așuou] (i. m.) — ašov, vrsta lopate koja služi za riljanje i kopanje ∎ ku așuou sa sapă, ku lopata sa înkarkă — ašovom se kopa, a lopatom se tovari ♦ var. arșuou [Por.] ∎ građina sapată ku arșuou mîĭ bińe rođașće — bašta izriljana ašovom najbolje rađa [Crn.] ♦ rum. așău ♦ etim. < mađ. ásó

aśi [akc. aśi] (pril.) — tu, na to mesto (za prostor u blizini sagovornika) ∎ lasă aśi — ostavi tu ∎ aśi am fuost — tu sam bio [Crn.] ♦ var. aśiĭa ∎ kînd ḑîk „lasă aśi (aśiĭa)”, tu laș śeva lînga ćińe, da kînd ḑîk „lasă aiś”, laș lînga mińe — kad kažem „aśi”, ostavljaš nešto pored sebe, (u tvojoj blizini), a kada kažem „aiś”, ostavljaš nešto pored mene (u mojoj blizini) [Por.] ♦ rum. aci ♦ etim. < lat. *eccum hῐc, *eccum hicce

aśira (ĭuo aśir, ĭel aśiră) [akc. aśira] (gl. n.) — vrebati, čekati u zasedi, pratiti nešto krišom ∎ aśiră ka mîțu șokîćiļi — vreba kao mačka miša [Por.] ♦ rum. acira

aśirat (mn. aśiraće, aśiraturĭ) [akc. aśirat] (i. s.) — vrebanje, čekanje u zasedi ∎ muoșu a fuost maĭstur đi aśirat la puorś sîrbaćiś — čiča je bio majstor za vrebanje divljih svinja ♦ var. aśirĭală ∎ atîta aśirĭală, șî la urmă ńimika — toliko vrebanje, i na kraju ništa [Por.] ♦ rum. acerat

aśirĭală [akc. aśirĭală] (i. ž.) ● v. aśirat [Por.] ♦ rum. acerat

atîrna (ĭuo atîrn, ĭel atîrnă) [akc. atîrna] (gl. p. ref.) — ① kačiti, zakačinjati, prikačinjati, priključivatii ∎ atîrnă prikoļița đi traktur — kači prikolicu za traktor ② okačinjati, besiti, stavljati nešto u viseći položaj ∎ atîrnă trasta-n kuń — okačinje torbu na klin ③ (fig.) dirati, zadirkivati, provocirati ∎ sa atîrnă đ-aĭ măĭ țapiń, șî kapîtă bataĭe întođeuna — kači se sa jačima, i uvek dobija batine ♦ up. ańina ♦ supr. đistîrna [Por.] ♦ rum. atârna ♦ etim. < ? lat. *adtrutinare, ? mađ. tornác

atîrnat (atîrnată) (mn. atîrnaț, atîrnaće) [akc. atîrnat] (prid.) — okačen, zakačen, prikačen, obešen o nešto da visi; priključen, pridodat ∎ atîrnat la grindă — okačen o tavansku gredu ∎ plugu atîrnat la traktur — plug priključen na traktor ♦ up. ańinat ♦ supr. đistîrnat [Por.] ♦ rum. atârnat

atîrnatuare (mn. atîrnatuоrĭ) [akc. atîrnatuare] (i. ž.) — zakačaljka, kuka, klin, predmet o koji se nešto kači [Por.] ♦ rum. atârnătoare

atîrnatură (mn. atîrnaturĭ) [akc. atîrnatură] (i. ž.) — ① kačenje, okačinjanje, zakačinjanje, prikačinjanje, priključivanje ② (fig.) zadirkivanje, provociranje [Por.] ♦ rum. atârnătoare

atît2 (atîta) (mn. atîț, atîća) [akc. atît] (prid.) — tolik, toliki; ovolik, ovoliki ① u značenju mere ∎ atîta ĭe tuot đi skump, da plățîļi sînt miś — toliko je sve skupo, a plate su male ② u značenju gradacije ∎ ku atîta măĭ bińe, dakă va fi așa kum tu ḑîś — utoliko bolje, ako će biti tako kako ti kažeš ③ granica u nekom postupku, poslu, odnosu ∎ numa atît ć-aĭ învîrḑît în lukru mĭeu, măĭ mult nu — samo si se toliko upleo u moj posao, više (od toga) ne ♦ (demin.) atîtuśka, atîtușka [Por.] ♦ rum. atât ♦ etim. < lat. eccum-tantum

atîta [akc. atîta] (pril.) — toliko, ovoliko ∎ atîta ĭ-a fuost drag đi ĭa, đi la urmă s-a do luvat — toliko ju je voleo, da su se na kraju uzeli [Por.] ♦ rum. atâta ♦ etim. < lat. eccum-tantum.

atîtușka [akc. atîtușka] (pril.) ● v. atîtuśka [Por.] ♦ rum. atâtușca

atîtuśka [akc. atîtuśka] (pril.) — (demin.) tolicno, ovolicno ∎ nu mĭ-a dat đin moșîĭe ńiś atîtuśka, kît ĭe ńiegru đisupt ungĭe — nije mi dao ni ovolicno od imovine, ni koliko je crno ispod nokta ∎ a ļins uala, ńiś atîtuśka n-a lasat đi nuoĭ — olizao je lonac, ni ovolicno nije ostavio za nas ♦ var. atîtușka (Tanda) [Por.]

atunč (var. atunča) [akc. atunč] (pril.) — tada, onda [Kmp.] ♦ dij. var. atunś [Por.] ♦ rum. atunci ♦ etim. < lat. *ad-tuncce.

atunś [akc. atunś] (pril.) — tada, onda ♦ var. atunśa ∎ đi atunśa; đ-atunśa — otada, od tog vremena ∎ dakă ĭe așa trĭaba, atunś đin lukru nuostru nuĭe ńimik — ako tako stoje stvari, onda od našeg posla nema ništa [Por.] ♦ rum. atunci ♦ etim. < lat. *ad-tuncce

atunśa [akc. atunśa] (pril.) — onda; tada ∎ dakă așa ginđașće, atunśa n-avĭem śe sî măĭ vorbim — ako tako misli, onda više nemamo o čemu da pričamo ∎ atunśa s-a trait într-un fĭeļ, akum în alt — tada se živelo na jedan način, sada na drugi [Por.] ♦ rum. atuncia ♦ etim. < lat. *ad - tuncce

au1 (vez.) — ili ∎ așa au așa — ovako ili onako ∎ viń, au nu viń, tot una mi — dolaziš, ili ne dolaziš, svejedno mi je [Buf.] ♦ sin. or ∎ nu șću dar va fi surd, au n-auđe, or ĭe altśeva — ne znam da le je gluv, ili ne čuje, ili je nešto drugo (Tanda) ♦ var. ao [Por.] ♦ rum. au ♦ etim. < lat. aut

au2 [akc. au] (uzv.) — (onom.) au! auh! jao! ∎ au, lălă! — joj, lele! [Por.] ♦ rum. au²

auḑî (ĭuo aud, ĭel auđe) [akc. auḑî] (gl. p.) — čuti, opažati zvukove pomoću čula sluha ∎ auđe bińe la o urĭake, la alalaltă ĭe surd đi tuot — čuje dobro na jedno uvo, na drugo je potpuno gluv ∎ s-auđe śe s-auđe — (dosl.) „čuje se šta se čuje”, čuje se nešto, ali nerazgovetno [Por.] ♦ dij. var. auzi [Kmp.] ♦ rum. auzi ♦ etim. < lat. audire

auḑît (auḑîtă) (mn. auḑîț, auḑîće) [akc. auḑît] (prid.) — (zast.) čuven, poznat, o kome ili o čemu se čulo ∎ ĭel ĭe uom auḑît șî kunoskut — on je čovek čuven i poznat [Por.] ♦ rum. auzit

auḑîtură (mn. auḑîturĭ) [akc. auḑîtură] (i. s.) — (ret.) glasina, trač ∎ nu askulta la auḑîturĭ, katîț trĭaba-tĭa — ne slušaj glasine, gledaj svoja posla [Por.]

aur [akc. aur] (i. s.) — zlato ∎ ĭ-a dat ińel ďe aur — dao joj je prsten od zlata [Kmp.] ∎ fakut đin aur — načinjen od zlata ∎ mară đi aur — zlatna jabuka [Por.] ♦ rum. aur ♦ etim. < lat. aurum

aurar (mn. aurarĭ) [akc. aurar] (i. m.) — (ret.) zlatar, čovek koji obrađuje zlato ∎ ma duk la aurarĭ s-îm ogođaskă ińelu — idem kod zlatara da mi popravi prsten [Por.] ♦ rum. aurar ♦ etim. < lat. aurarius

Aurel (i. m.) [akc. Aurel] (antr.) — Zlatko, lično ime kod Bufana, rudarskog stanovništva u Majdanpeku [Buf.] ♦ rum. Aurel ♦ etim. < lat. aurum

auri (ĭuo aurĭesk, ĭel aurĭașće) [akc. auri] (gl. p.) — (ret.) pozlatiti ∎ ma duk la aurarĭ sî-m aurĭaskă ińelu — idem kod zlatara da mi pozlati prsten [Por.] ♦ rum. auri

aurit (aurită) (mn. auriț, auriće) [akc. aurit] (prid.) — (tehn.) pozlaćen ∎ sa aurĭașće ku auru topit — pozlaćuje se istopljenim zlatom ∎ śe gud va fi aurit, are măĭ mare vrĭad pi pomînt — što god da je pozlaćeno, ima najveću vrednost na svetu [Por.] ♦ rum. aurit

auzi (ĭuo aud, ĭel auďе) [akc. auzi] (gl. p.) — čuti, zapažati zvučne signale pomoću čula sluha [Kmp.] ♦ dij. var. auḑî [Por.] ♦ rum. auzi ♦ etim. < lat. audire.

avere [akc. avere] (i. ž.) ● v. averĭe [Por.] ♦ rum. avere

averĭe (mn. averĭ) [akc. averĭe] (i. ž.) — ① imovina, svojina ② imanje, posed ③ (fig.) bogatstvo ♦ var. avĭere, avere [Por.] ♦ var. avĭeare (Krivelj) [Crn.] ♦ dij. sin. moșîĭe [Por.] ♦ rum. avere

aviuon (mn. aviuańe) [akc. aviuon] (i. s.) — (tehn.) avion ∎ kînd măĭ întîń am vaḑut nuapća kă śuauă mĭarźe pi śĭerĭ șî ļikură, am ginđit kă ĭe satelitu rusăsk, dar akuma șćiu kă a fuost ńiskar aviuańe — kad sam prvi put video noću da nešto ide preko neba i svetluca, mislio sam da je ruski satelit, ali sada znam da su to bili nekakvi avioni ♦ var. avion ♦ sin. ăroplan, iroplan [Por.] ♦ rum. avion ♦ etim. < srb. avion < Fran. avion

avĭa (ĭuo am, ĭel are) [akc. avĭa] (gl.) — imati, posedovati ∎ avĭa - nu avĭa, tuot una ĭe — imati ili nemati, sve jedno je ∎ n-are (=nu are) ku kare — nema s kim ∎ kîț ań va puća avĭa babuța-ĭa, baș ĭe batrînă — koliko godina može imati ta bakica, baš je stara [Por.] ♦ rum. avea ♦ etim. < lat. habere

avĭeare [akc. avĭeare] (i. ž.) ● v. averĭe [Crn.] ♦ rum. avere

avļiĭe (mn. avļiĭ) [akc. avļiĭe] (i. ž.) — avlija, dvorište ∎ la loko-l batrîn, unđe ń-a fuost kasa, am avut măĭ mare avļiĭe — na starom mestu, gde nam je bila kuća, imali smo veće dvorište ♦ sin. traușă, pîrvaļiĭe, prîvaļiĭe, obuor ∎ avļiĭa îngrađită s-a kĭemat șî la nuoĭ đemult obuor, ș-a fuost obuoru kășî, oboru puorśilor, obuoru vićilor — ograđeno dvorište se i kod nas nekada zvalo obor, pa je bio kućni obor, obor svinjca, stočni obor [Por.] ♦ dij. sin. bătătură (Samarinovac, Prahovo) [Kmp.] ♦ rum. avlie ♦ etim. < tur. (h)avli < Ngrč. αὐλή

Avram [akc. Avram] (i. m.) — (antr.) (zast.) muško lično ime ♦ (demin.) Avramuță, (augm.) Avraman ∎ alu Avram, alu Avramuță, alu Avraman — Avramovi, koji pripadaju Avramu, deca ili potomci Avrama ∎ Avramuońi, Avramĭeșći, Avramițuońi, Avramițańi, Avramĭeluońi — Avramovići, porodični nadimci (poļikre) [Por.] ♦ rum. Avram ♦ etim. < Hebr. Avrum

Avraman [akc. Avraman] (i. m.) — l.i. (hip.) (augm.) Avraman < Avram ∎ Avraman ĭ-a ḑîs la-l mîĭ batrîń đin duoĭ kopiĭ ku nume Avram, or la uom kare ĭe đin fîmeļiĭa lu Avram, kare ĭe đi Avramuońi — Avraman su zvali starije dete od dvojice sa imenom Avram, ili čoveka koji je bio iz roda Avramovića [Por.]

Avrameluońi [akc. Avrameluońi] (i. m.) — (antr.) Avramići, Avramelovići, vlaško prezime familije u Podgorcu, čiji se predak zvao Avramjel, imenom od milja izvedenog kao deminutiv od l.i. Avram ♦ / Avram + -el — (demin.) mali Avram, Avramić ∎ đin Avrameluoń în Podguorț a ramas numa o kasă — od Avramelovića u Podgorcu ostala je samo jedna kuća [Crn.]

avramĭasă [akc. avramĭasă] (i. ž.) — (bot.) prolevak, lekovita biljka iz porodice zevalica (Gratiola officinalis) [GPek] ♦ rum. avrămeasă ♦ etim. < bug. avran + sif. -ească

Avramuță [akc. Avramuță] (i. m.) — (antr.) (hip.) (dem.) Avramić < Avram „mali Avram” ∎ Avramuță ĭe poļikra alu Avram măĭ mik đin duoĭ kopiĭ ku nume Avram, or ĭa ḑîs așa đi drag la kopil pi kare la bućeḑat Avram — „Avramuca” je nadimak mlađeg Avrama od dvojice dečaka koji se zovu Avram, ili su tako od milošte tepali detetu koje je kršteno kao Avram [Por.] ♦ rum. Avrămuţu

Avramuońi [akc. Avramuońi] (i. m.) — (antr.) Avramovci, Avramovi potomci; vlaško prezime nekih familija u Osniću i Podgorcu, čiji je rodonačelnik bio Vlah po imenu Avram ∎ Avramuońi s-a mutat đin Kurduman, ș-akuma traĭesk lîngă drumu satuluĭ — Avramovci su se iselili iz Kurdumana, i sada žive pored seoskog puta [Crn.] ♦ rum. Avramoaie

avuțîĭe (mn. avuțîĭ) [akc. avuțîĭe] (i. ž.) — imovina, posed; bogatstvo ∎ are avuțîĭe puțînă — ima mali posed [Por.] ♦ rum. avuţie

avut (avută) (mn. avuț, avuće) [akc. avut] (prid.) — (izob.) bogat, imućan ∎ avut ĭe uom kare are moșîĭe mare — bogat je čovek koji ima veliko imanje ♦ var. avutuorńik [Por.] ♦ rum. avut

avutuorńik (mn. avutuorńiś) [akc. avutuorńik] (i. m.) — (zast.) sopstvenik, vlasnik, posednik; zemljovlasnik, bogataš ∎ tatamuoș a fuost tare avutuorńik, a țînut multă moșîĭe, numa dupa ratu ku mńamțî gata tuot ĭ-a luvat partizańi — pradeda je bio jak zemljovlasnik, držao je veliko manje, ali su mu posle rata sa Nemcima gotovo sve oduzeli partizani [Por.]

azîmă [akc. azîmă] (prid.) ● v. aḑîmă [Crn.] ♦ rum. azimă

azmă (mn. azme) [akc. azmă] (i. ž.) — beskvasni hleb [Kmp.] ♦ up. aḑîmă [Por.] ♦ rum. azimă ♦ etim. < Ngrč. ἀζυμίτης.

aznoapťe (=astă-noapťe) [akc. aznoápťe] (pril.) — noćas, ove noći ∎ aznoapťe n-a durmit ďe duerea kauluĭ— noćas nije spavao od glavobolje [Kmp.] ♦ dij. var. astanuapće [Por.] ♦ rum. as-noapte ♦ etim. < az < asta „ova” < lat. istum, ista. + noapte „noć” < lat. nox, noctis.

azvîrļeća [akc. azvîrļeća] (pril.) — bacati nešto frljanjem, na „frljanski” način ∎ lapîdă đ-azvîrļeća — baca „frljanski” ∎ nu lupada đ-azvîrļeća, numa dăm frumuos în mînă! — ne bacaj to „frljanski”,nego mi lepo daj u ruku! ♦ var. azvîrļiuluĭ [Por.] ♦ dij. var. azvrļića [Crn.] ♦ rum. de-a azvârlitul

azvîrļi (azvîrļiașće, azvîrl) [akc. azvîrļi] (gl.) — zavrljačiti, naglo baciti; zavitlati ∎ azvîrļașće aĭa în borugă — zavrljači to u potok ∎ ĭuo puot đeparće să azvîrļesk pĭatra — ja mogu daleko da zavrljam kamen ♦ sin. lupada, arunka [Por.] ♦ rum. azvârli ♦ etim. < srb. vrljati, zavrljati

azvîrļit (azvîrļită) (mn. azvîrļiț, azvîrļiće) [akc. azvîrļit] (prid.) — zafrljan, zafrljen, zavrljačen, bačen frljanjem, zamahom ruke ∎ kare a fi azvîrļit asta tumu aiśa? — ko li je zavrljačio ovo čak ovde ? [Por.] ♦ rum. azvârlit

azvîrļituorĭ (azvîrļituare) [akc. azvîrļituorĭ] (prid.) — zavrljač, lice koje baca zavrljačenjem ∎ đin tuoț pîkurarĭ ĭuo am fuost măĭ bun azvîrļituorĭ ku șlaĭdîru — od svih čobana, ja sam bio najbolji zavrljač sa praćkom [Por.] ♦ rum. azvârlitor

azvîrļitură1 (mn. azvîrļiturĭ) [akc. azvîrļitură] (i. ž.) — zavrljotina, ono što je bačeno zavrljanjem ∎ lupadat ku azvîrļitu, lupadat đ-azvrļeća — zavrljačeno [Por.] ♦ rum. azvârlitură

azvîrļitură2 (mn. azvîrļiturĭ) [akc. azvîrļitură] (prid.) — frljanje, bacanje zamahom ruke ∎ la pîkurarĭ s-a katat să fiĭe buń la azvîrļitură — od čobana se tražilo da budu dobri u frljanju [Por.] ♦ rum. azvârlitură

azvîrļiuluĭ [akc. azvîrļiuluĭ] (pril.) ● v. azvrļeća [Por.]

azvrļića [akc. azvrļića] (pril.) ● v. azvîrļeća [Crn.]

ažun [akc. ažun] (i. m.) ● v. aźun [Por.] ♦ rum. ajun

Ažun [akc. Ažun] (i. m.) ● v. Aźun [Por.]

ažunğa [akc. ažunğa] (gl.) ● v. aźunźa [Kmp.] ♦ rum. ajunge

ažuns [akc. ažuns] (prid.) ● v. aźuns [Por.] ♦ rum. ajuns

ažunźa [akc. ažunźa] (gl.) ● v. aźunźa [Por.] ♦ rum. ajunge

ažuta (ĭuo ažut, ĭel ažută) [akc. ažuta] (gl.) — pomagati, podržavati, pružati podršku ∎ ažută la uom kînd ĭe sîngur — pomogni čoveku kad je sam [Crn.] ♦ dij. var. aźuta [Por] ♦ rum. ajuta ♦ etim. < lat. adjutare

ažutuorĭ (mn. ažutuorĭ) [akc. ažutuorĭ] (i. m.) — pomoćnik, pomagač, onaj koji pomaže drugome u nekom poslu ∎ ĭer am avut numa un ažutuorĭ, da akuma duoĭ — juče sam imao samo jednog pomoćnika, a sada dva [Crn.] ♦ dij. var. aźutuorĭ [Por.] ♦ rum. ajutor ♦ etim. < lat. adjutor, -is, adjutorium

ažuturat (mn. ažuturaturĭ) [akc. ažuturat] (i. m.) — ispomoć, ispomaganje, uzajamno pomaganje, povremeno udruživanje ljudi radi lakšeg i bržeg obavljanju nekog posla ∎ ažuturatu nuĭe lukru ĭnprumut — ispomaganje nije pozajmica u poslu [Crn.] ♦ rum. ajutora

ažutură (mn. ažuturĭ) [akc. ažutură] (i. ž) — pomoć ∎ ažutura ușurĭaḑă lukru — pomoć olakšava rad [Crn.] ♦ rum. ajutora

aźun (mn. aźunurĭ) [akc. aźun] (i. s.) — (rel.) post, gladovanje, uzdržavanje od hrane iz verskih razloga ∎ aźun ĭe ađet să nu sa manînśe înainća lu vro ḑî mare — „ažun” je običaj da se ne jede dan u oči nekog velikog verskog praznika ∎ đi uom kare țîńe aźun sa ḑîśe kă aźuńaḑă — za čoveka koji gladuje, kaže se da posti ♦ var. inov. ažun [Por.] ♦ rum. ajun ♦ etim. < lat. iaiūnus

Aźun [akc. Aźun] (sint.) — (kal.) Badnji dan, dan uoči Božića ∎ Aźun ĭe ḑîua înainća lu Kraśun — Badnji dan je dan u oči Božića ∎ sara la Aźun kopiĭ sa duk în koļindrĭeț — uveče na Badnji dan deca idu u koljindrece ♦ var. inov. Ažun [Por.] ♦ rum. ajun

aźuna (ĭuo aźuńеḑ, ĭel aźună) [akc. aźuna] (gl. p.) — postiti, gladovati, uzdržavati se od hrane iz verskih razloga ♦ var. inov. ažuna ∎ trîabe aźuna la Aźun — treba postiti na Badnji dan [Por.] ♦ rum. ajuna ♦ etim. < lat. *adjunare

aźunat (mn. aźunaturĭ, aźunaće) [akc. aźunat] (i. s.) — post, uzdržavanje od hrane iz verskih razloga ♦ var. inov. ažunat ∎ dakă vrĭeĭ sî ći skuoț đi la aăla pakat grĭeu, îț trîabe un aźunat țapîn — ako hoćeš da se iskupiš od tog teškog greha, treba di jedan jak post [Por.] ♦ rum. ajunat

aźuns (aźunsă) (mn. aźunș, aźunsă) [akc. aźuns] (prid.) — ① dostignut, sustignut, postignut ∎ ĭa aźuns uoțî pi drum, șî ĭa omorît — sustigli su ih razbojnici na putu, i ubili ∎ a fuost vrĭańik, șî aźuns să fiĭe la luok mare — bio je vredan, i dostigao je da bude na visokom položaju ② dovoljno, u dovoljnoj količini ∎ am bań đi aźuns să kumpîr aĭa — imam dovoljno para da to kupim ③ dospeo (za, do), odrastao, dozreo, sazreo ∎ fata aźuns đi mîritat — devojka je zrela za udaju ∎ kukuruḑu aźuns đi kuļes — kukuruz je zreo za berbu ∎ aluvatu aźuns đi plumađit — testo je stiglo za mešenje ④ došao, stigao ∎ aźuns kopilu đi la șkuală — dete je stiglo iz škole ⑤ (psih.) zahvaćen duševnom bolešću, opsednut nekim demonom, nekom tajanstvenom silom ∎ la aźuns buala rîa — oboleo je od padavice ∎ la aźuns śe l-aźuns — nešto ga je spopalo ♦ var. inov. ažuns [Por.] ♦ rum. ajuns

aźunźa (ĭuo aźung, ĭel aźunźe) [akc. aźunźe] (gl.) — ① stići, sustići, dostići, dohvatati ∎ mĭergînd ĭuta, iĭ đi mulće uorĭ ń-aźunźa pi drum — idući brzo, oni su nas često sustizali na putu ∎ nu sa puaće aźunźa în tuaće părțîļi — ne može se stići na sve strane ② (psih.) biti opsednut nekom bolešću ili stanjem ∎ o aźunźe ś-o aźunźe — stiže je neka (nepoznata) bolest, obizima je neka (tajanstvena) sila ♦ var. inov. ažunźa [Por.] ♦ dij. var. ažunğa (ažung, ažunğe) [Kmp.] ♦ rum. ajunge ♦ etim. < lat. adjungere „a uni, a lipi”.

aźuta (ĭuo aźut, ĭel aźută) [akc. aźuta] (gl.) — pomagati, pružati pomoć ∎ lasî-ma, nu-m aźuta atîta — pusti me, nemoj mi pomagati toliko ∎ duamńe aźută — pomozi bože ∎ nu aźută la ńima — ne pomaže nikome ∎ aźutaț, uamiń — pomagajte, ljudi; upomoć ∎ nu-ĭ aźută ńimika, gata ĭe — nema mu pomoći, gotov je ♦ var. (inov.) ažuta (Tanda) [Por.] ♦ dij. var. ažuta [Crn.] ♦ rum. ajuta

aźutarĭe (mn. aźutîărĭ) [akc. aźutarĭe] (i. ž.) — pomoć, pomaganje ∎ îm trîabe un uom tare să-m fiĭe đi aźutarĭe — treba mi jedan jak čovek, da mi bude od pomoći ♦ var. ažutare (Tanda) [Por.] ♦ rum. ajutare ♦ etim. < lat. adjutare.

aźutat (aźutată) (mn. aźutaț, aźutaće) [akc. aźutat] (prid.) — potpomognut, podržan ∎ a fuost aźutat đin tuaće părțîļi, șî ĭară ńimika — bio je podržan sa svih strana, i opet ništa ♦ var. ažutat [Por.] ♦ rum. ajutat

aźutuorĭ (mn. aźutuorĭ) [akc. aźutuorĭ] (i. m.) — pomagač, pomoćnik; podstrekač ∎ ĭ-a fuost aźutuorĭ în furaluk — bio mu je pomagač u krađi [Por.] ♦ dij. var. ažutuorĭ [Crn.] ♦ rum. ajutor

aș (gl. pom.) — bih, bi ∎ aș veńi, ama nu ma lasă parințî — došao bih, ali me ne puštaju roditelji ∎ aș kînta, kînd aĭ vrĭa tu, or ar vrĭa ĭa să kîntaț ku mińe — pevao bih, kad bi hteo ti, ili bi htela ona da pevate sa mnom [Por.] ♦ dij. var. raș (Rašanac) [Mlava] ♦ rum. aș ♦ etim. < lat. habuissem

așa [akc. așa] (prid.) — tako, takvo, takva ∎ așa śeva/śuava — tako nešto, tako nekako ∎ în așa fĭeļ — na takav/taj način ∎ așa muĭarĭe nu ma-ĭastă-n lume — takve žene više nema na svetu ♦ (pril.) — tako, onako, (na) prosto, možda; sigurno, da, svakako ∎ ș-așa, š-așa — i ovako i onako ∎ fi-va așa, or nu va fi, dumńeḑîu va șći — da li je tako, ili nije tako, bog će znati ∎ (u izr.) tot așa — samo tako! (uzvik u kolu) [Por.] ♦ rum. așa ♦ etim. < lat. eccum-sic

așaḑa (ĭuo аșîăḑ, ĭel așaḑă) [akc. așaḑa] (gl. p. ref.) — ① pritiskati, vršiti pritisak ∎ așaḑă kîta mîĭ bińe — pritisni malo bolje ∎ n-am pućarĭe sî așîăḑ mîĭ tare — nemam snage da pritisnem jače ♦ var. așaza (Valakonje, Savinac, Lubnica, Zlot) [Crn.] ② sagibati (se), saginjati (se), savijati (se) ∎ sa așaḑă — saginje se, naginje se ∎ așaḑă krĭanga să ažungă kopiĭi la śerĭașă — savija granu da mogu deca da dohvate trešnje ∎ nu așaḑă kapu ńiś lu kare — ne saginje glavu ni pred kim ③ (fig.) zapinje, radi sa većom snagom ∎ kînd a vaḑut kă o să-ĭ prindă murgu, sa așaḑat pi lukru ku tuota pućerĭa — kad su videli da će ih uhvatiti mrak, nalegli su na posao svom snagom [Por.] ♦ rum. așeza ♦ etim. < lat. assediare

așaḑarĭe (mn. așaḑîărĭ) [akc. așaḑarĭe] (i. ž.) — ① pritisak ∎ așaḑarĭe pistă lume — pritisak na narod ∎ đin kotruo atîta așaḑarĭe? — odakle ovoliki pritisak? ∎ kuńo-sta rabdă prĭa marĭe așaḑarĭe — ovaj klin trpi preveliki pritisak ♦ var. așăzarĭe (Valakonje, Savinac, Lubnica, Zlot) [Crn.] ② saginjanje, savijanje na dole ∎ așaḑă krĭanga, să kuļeg śerĭașă — savij granu, da oberem trešnju ∎ așaḑî-će, să nu ći vadă vrunu — sagni se, da te neko ne vidi ③ (fig.) navaljivanje, naleganje, zapinjanje ∎ aĭde, să ńi așaḑăm pi lukru — hajde, da legnemo posao ♦ dij. var. așîḑatură ∎ đi źaba atîta așîḑatură, strîviț pućarĭa ńiś k-o trĭabă — uzalud toliki pritisak, trošite snagu bez potrebe [Por.] ♦ rum. așezare

așćamîta [akc. așćamîta] (pril.) — uzastopce, kriomice, postrance, obaška (za način kretanja) a. uzastopce ∎ sa ḑîśe mĭerź đ-așćamîta kînd mĭerź dupa śińeva, kînd mĭerź pi urma luĭ — kaže se ideš „ašćamata” kad pratiš nekoga u stopu (Osnić) [Crn.] ∎ tuoț mĭerg ku vrun rînd, la gramadă, da ĭel sa traźe pi urma luor, ńiś nu sa lasă đi iĭ, ńiś nu sa-npreună ku iĭ — svi idu po nekom redu u grupi, a on se vucara za njima, niti ih ostavlja, niti im se priključuje (Rudna Glava) b. kriomice, u potaji ∎ nu mĭerź bîrabar ku uomu, numa furiș în urma luĭ — ne ideš naporedo s čovekom, nego kriomice iza njega (Tanda) [Por.] c. obaška, izdvojeno ∎ mĭarźe sîngur ka pļesńitu, nu mĭarźe ku lumĭa-n rînd — ide sam obaška, kao blesav, ne ide s ljudima zajedno (Jasikovo) [GPek] ♦ rum. așteamăt ♦ etim. < ? lat. ex-tĭmĭtus; ? aestimare; ? scema