VORBAR - REČNIK
(separat)

ḑakut (ḑakută) (mn. ḑakuț, ḑakuće) [akc. ḑakut] (prid.) — (za tečnost) ustajao, koji je usled dugog stajanja izgubio svežinu; bajat ∎ apa ḑakută în vas đi fĭer nuĭe bună ńiś đi fĭert mînkarĭa — ustajala voda iz limenog suda nije dobra ni za kuvanje hrane [Por.] ♦ rum. zăcut

ḑalarĭ (mn. ḑalare) [akc. ḑalarĭ] (i. s.) — verižnjača, prečanica, poprečna motka na kaminu o koju su okačene verige ∎ ḑalarĭu a fuost fakut đin krĭangă đi kuorn, gruasă — verižnjača je bila napravljena od debele drenove grane ∎ đi ḑalarĭ a fuost atîrnaće ḑîaļiļi, kare a putut sî sa skurćaḑă, or sî sa lunźaskă, kît a trîbuit vasu sî fiĭe rîđikat đi la fuok — za verižnjaču su bile okačene verige, koje su mogle da se produžuju ili skraćuju, prema tome koliko je sud morao biti udaljen od vatre [Por.] ♦ sin. ćivigare (Leskovo) [GPek], (Osnić) [Crn.], (Manastirica, Mlava) [Mlava]

ḑală (mn. ḑaļe) [akc. ḑală] (i. ž.) — alka, karika ∎ s-a rupt o ḑală la sanźir, șî vadra a kaḑut în bunarĭ — pokidala se jedna alka na lancu, i vedro ja palo u bunar [Crn.] ♦ rum. za ♦ etim. < Ngrč. záva

ḑamă (mn. ḑămurĭ) [akc. ḑamă] (i. ž.) — ① čorba ∎ ḑamă đi pĭeșć — riblja čorba ∎ ḑamă akră — kisela čorba ∎ ḑamă đi varḑă — kuvani kupus ∎ (euf.) ḑamă đi pruńe — rakija ∎ ḑamă đi kuńe — klin-čorba ② kaša, materija koja se pretvorila u tečnost ∎ s-a topit la kaldură, șî s-a fakut ḑamă — istopilo se na toploti i pretvorilo u kašu ③ (u izr.) (iron.) siromaško, koji nema ništa sem čorbe ∎ o sorbiḑamă guală, sărakaśuos șî flomînźuos — jedno golo čorbosrkalo, siromašak i gladnica ♦ var. sorbi-ḑamă [Por.] ♦ dij. var. zamă [Kmp.] ♦ rum. zeamă ♦ etim. < lat. zema

ḑamuĭkă (mn. ḑamuĭś) [akc. ḑamuĭkă] (i. ž.) — (demin.) (nutr.) čorbica ∎ of, da-r fi bună o ḑamuĭkă đi pĭașće akuma, dupa bĭețîa đ-asară — of, kako bi dobro došla jedna riblja čorbica sada, posle sinoćne pijanke ♦ / ḑamă + -uĭkă [Por.]

ḑamuos (ḑamuasă) (mn. ḑamuoș, ḑamuosă) [akc. ḑamuos] (prid.) — čorbast; redak ∎ muĭarĭa ńi gaćașće pasuĭ ḑamuos — žena nam sprema čorbast pasulj [Crn.] ♦ rum. zămos

ḑară (mn. ḑărurĭ) [akc. ḑară] (i. ž.) — (nutr.) ① jogurt ∎ ḑară sa faśe đin lapće fĭert, în kare puń triĭ pikurĭ đi akrĭală, șă-l laș duauă ḑîļe să șća la kaldură; sa manînkă ku đimikat đi malaĭ, vara kînd sa lukră pin zîpușală mare — jogurt se pravi od skuvanog mleka, u koje se dodaju tri kapi sirćeta, i pustiš ga da stoji dva dana na toplom; jede se sa udrobljenom projom, leti kada se radi po velikoj vrućini ② mlaćenica; kiselo mleko pomešano sa surutkom ∎ ḑară sa faśe kînd sa mĭastîkă lapće akru ku ḑăr, șî ku ĭa sa faśe ḑamă đi șćir, kare ĭe dulśe đi tuot — mlaćenica se dobija kada se kiselo mleko pomeša sa surutkom, i njome se pravi čorba od štira, koja je mnogo slatka (Rudna Glava) ∎ ḑară ku ḑăru la nuoĭ ĭe tuot una — „dzara” i „dzeru” je kod nas jedno isto (surutka) (Tanda) ♦ up. ḑăr [Por.] ♦ rum. zară ♦ etim. < alb. dhallë

ḑaśa (ĭuo ḑak, ĭel ḑaśe) [akc. ḑaśa] (gl.) — a. ležati; izležavati se ∎ nu-m ḑaśa aśiĭa, skualîće kî ĭe vrĭamĭa đi lukru — nemoj mi tu ležati, ustani jer je vreme za posao b. bolovati ∎ ḑaśe đi buală grĭa — leži (boluje) od teške bolesti ∎ a kaḑut în pat, ḑaśe pi muarće — pao je u postelju, leži na samrti [Por.] ♦ rum. zăcea ♦ etim. < lat. jacere

ḑaśială (mn. ḑaśiaļe) [akc. ḑaśială] (i. ž.) — ① ležanje, izležavanje; (ret.) lenčarenje ∎ ku atîta ḑaśială nu sa fak bań — sa tolikim izležavanjem ne pravi se novac ② bolovanje ∎ grĭeu o să skîape viu numa ku ḑaśială în pat, trîabe dus la duoktur — teško da će preživeti samo sa ležanjem u krevetu, treba ga odvesti lekaru ♦ var. ḑaśală [Por.] ♦ rum. zaceală

ḑămuriĭe (mn. ḑămuriĭ) [akc. ḑămuriĭe] (i. zb.) — (nutr.) ① (augm.) (pej.) čorbuljaga, čorba bez ukusa; neukusno jelo ∎ gaća, muĭare, mînkîărĭ țapińe, da ḑămuriĭļi-șća a tĭaļe labîdă la puorś — gotovi ti, ženo, jaka jela, a ove svoje čorbuljage baci svinjama ② (zb.) čorbe uopošte ∎ mulće ḑămuriĭ, în tuot fĭeļu, a fuost pi masă l-aĭ batrîńi nuoștri — mnogo je čorbi, raznih vrsta, bilo na jelovniku naših starih ♦ / ḑamă + -uriĭe [Por.] ♦ rum. zămurcâ

ḑămuruos (ḑămuruasă) (mn. ḑămuruoș, ḑămuruasă) [akc. ḑămuruos] (prid.) — (nutr.) čorbast, redak (za kuvana jela) ∎ kînd pĭerḑ đințî, ć-așćată numa mînkărĭ ḑămuruasă — kad izgubiš zube, čekaju te samo čorbasta jela [Por.]

ḑăr (mn. ḑărurĭ) (i. m.) — (nutr.) surutka ∎ đin ḑăr fĭert sî faśe urdă — od kuvane surutke prаvi se vurda ♦ var. zăr (Valakonje, Savinac, Lubnica, Gamzigrad) [Crn.] ∎ ḑăru sa kapîtă đin lapće înkegat, kînd sa străkură kașu pin strîkuratuare — surutka se dobija od podlivenog mleka, kad se kaša oceđuje kroz cediljku ∎ ḑîăru a dat la puorś — surutku su davali svinjama ♦ var. ḑîăr ♦ up. rasurĭ ♦ up. ḑară [Por.] ♦ rum. zer

ḑău [akc. ḑău] (uzv.) (i. m.) — 1. (uzv.) bogme, boga mi, zaklinjanje da se govori istina ∎ ḑău, mă, așa ĭe kum îț spusăĭ — boga mi, bre, tako je kako ti rekoh ∎ ḑî ḑău — zakuni se (da govoriš istinu) ② (i. m.) (zast.) bog, značenje sačuvano samo u reči „dumńeḑău” ∎ dumńeḑău — gospodbog < duomnu — gospod + ḑău — bog ♦ var. dumńeḑîu [Por.] ♦ var. ḑîău [Por.] ♦ var. zîău (Valakonje, Savinac, Lubnica, Gamzigrad) [Crn.] ♦ dij. var. zău [Kmp.] ♦ rum. zău ♦ etim. < lat. deus

ḑî (mn. ḑîļe) — (kal.) dan ♦ / (skr.) ḑîuă ∎ đ-autunśa ĭastă o ḑî șî măĭ bińe — od tada ima dan i više (=više od jednog dana) ∎ o ḑî đi lukru — jedan radni dan ∎ o ḑî đi kosît — jedan dan košenja ∎ să vină kînd va fi vro ḑî mare — neka dođe kad bude neradan dan ∎ pista ḑî — preko dana [Por.] ♦ rum. zi

ḑîaļe (mn. ḑîaļe) [akc. ḑîaļe] (i. ž.) — verige, metalni lanac koji visi okačen o verižnjaču na kaminu ∎ ḑîaļiļi a fakut țîgańi ferari — verige su pravili Cigani kovači ∎ în ḑîaļe a fuost atîrnată feruaĭka în kare s-a fĭert koļașa — o verige je bio okačen kotao u koji se kuvao kačamak [Por.]

ḑîaśe [akc. ḑîaśe] (br.) — deset ∎ la mîń aĭ ḑîaśe źaĭśće, șî nu sînt tot una — na rukama imaš deset prstiju, pa nisu svi jednaki ♦ var. zîaśe (Valakonje, Savinac, Gamzigrad, Lubnica) [Crn.] ∎ pi la ḑîaśe śiasurĭ am mînat uoĭļi la ḑîkatuare — oko deset sati terali smo ovce na plandište [Por.] ♦ rum. zece ♦ etim. < lat. decem

ḑîaśeļa [akc. ḑîaśeļa] (br.) — deseti ∎ a ḑîaśeļa ḑîuă buturirîm la o kasă — desetog dana nabasasmo na jednu kuću ♦ var. zîaśeļa (Valakonje, Savinac, Lubnica, Gamzigrad) [Crn.] ♦ dij. var. ḑîăśiļa, ḑăśiļa [akc. ḑăśiļa] ∎ a ḑîăśiļa uorĭ ț-am prospus, da tu înga n-aĭ luvat la kap — deseti put sam ti ponovio, a ti još nisi shvatio [Por.] ♦ rum. zecelea

ḑîkală (mn. ḑîkaļe, ḑîkălurĭ) [akc. ḑîkală] (i. ž.) — (ret.) izreka, poslovica, mudrost, pouka ∎ să-ț spun ĭuo o ḑîkală, fîrtaće, da tu s-o ĭaĭ la kap bińe — da ti ja kažem jednu mudrost, brajko, a ti da je dobro upamtiš ∎ ḑîkală ĭe vuorba đi batrîńață, șćirĭa lu lumĭa vikļană đin vrĭemuriļi trĭekuiće — izreka je starinska reč, znanje mudrih ljudi iz prošlih vremena ♦ var. (ret.) ḑîsa ♦ / (skr.) < ḑîkatură [Por.] ♦ rum. zicală

ḑîkatuare (mn. ḑîkatuorĭ) [akc. ḑîkatuare] (i. ž.) — plandište, hladovito mesto gde stoka odmara leti, u vreme velikih vrućina ∎ uoĭļi ḑak la ḑîkatuare, da pîkurarĭu duarme la umbra gruasă — ovce odmaraju na plandištu, a čobanin spava u debelom hladu [Por.] ♦ rum. zăcătoare

ḑîkatuorĭ [akc. ḑîkatuorĭ] (i. m.) — svirač na nekom instrumentu ∎ Ĭovan Ramă đin Metońița șî Ļeksa Ĭovĭańi đin Osńiśa, a fuost mîĭ buń ḑîkatuorĭ în fluĭer pi tuata Vaļa Ćimuokuluĭ — Jovan Ramić iz Metovnice i Aleksa Jovanin iz Osnića, bili su najbolji svirači na duduku u celoj Crnoj Reci [Crn.] supr. kîntatuorĭ [Por.] ♦ rum. zicălaș

ḑîkatură (mn. ḑîkaturĭ) [akc. ḑîkatură] (i. ž.) — ① (muz.) svirka, sviranje na instrumentu ∎ am askultat o ḑîkatură batrînă în fluĭer — slušao sam jednu staru svirku na duduku ♦ dij. var. zîkatură (Valakonje, Savinac, Lubnica, Gamzigrad) [Crn.] ∎ ḑîkatura lu moșu Voĭna lăutarĭu a fuost kunoskută șî-n afară dă Mlaoa — sviranje čiča Vojne violiniste bilo je poznatgo i izvan Mlave (Busur) [Mlava] ♦ dij. sin. kînćik [Por.] ② (zast.) izreka, poslovica ∎ muoșu a fuost uom ikļan, a vorbit tuot pin ḑîkaturĭ — čiča je bio mudar čovek, govorio je sve kroz izreke ♦ rum. zicătură

ḑînă (mn. ḑîńe) [akc. ḑînă] (i. ž.) — (mitol.) vila, natprirodno i lepo žensko biće ∎ fata mĭa ĭe frumuasă ka ḑîna — moja je devojka lepa kao vila ∎ ḑînă batrînă — stara vila, majka vila [Por.] ♦ dij. var. zînă [Kmp.] ♦ rum. zână ♦ etim. < lat. Diana

ḑînḑai (ĭuo ḑînḑîĭ, ĭel ḑînḑîe) [akc. ḑînḑai] (gl.) — (onom.) cvokotati, tresti se od hladnoće ∎ bagîće înluntru, nu ḑînḑai afară đi frig — uđi unutra, nemoj napolju cvokotati od hladnoće [Crn.] ∎ ĭuo ḑînḑîĭ đi frig, da ĭa ḑînḑîĭe đi frikă — ja cvokoćem od hladnoće, a ona se trese od straha [Por.]

ḑînḑaĭală (mn. ḑînḑaĭelurĭ) [akc. ḑînḑaĭală] (i. ž.) — cvokotanje ∎ krapaĭ đi ḑînḑaĭală așćaptînd în rînd — crkoh od cvokotanja čekajući u redu [Crn.]

ḑîsa¹ (mn. ḑîsă) [akc. ḑîsa] (i. s.) — (ret.) kaža, izreka, mudrost, mudrolija ∎ să-ț spun o ḑîsă batrînă, șî s-o ĭaĭ la kap — da ti kažem jednu starinsku mudrost, i da je dobro upamtiš ♦ / (skr.) < ḑîkală [Por.] ♦ rum. zisa

ḑîsă² (mn. ḑîsă) [akc. ḑîsa] (i. ž.) — (zast.) a. (demon.) sudbina, usud ∎ ḑîsa ĭe sîla-ĭa śe rașîașće suđina uomuluĭ, în śasu nașćiri — usud je ona sila koja određuje čovekovu sudbinu u času rođenja ∎ (u izr.) nu ĭ-a ḑîs sî fiĭe — nije mu suđeno da bude ∎ basanka așa ĭ-a ḑîs — valjda mu je tako suđeno ∎ avut o ḑîsă rîa — imao je zlu sudbinu b. suđena osoba ∎ s-a đisparțît, ĭa basanka n-a fuost ḑîsa luĭ — rastali su se, ona valjda nije bila njegova suđenica ♦ sin. ursă, skrisă [Por.] ♦ rum. zisă

ḑîśa (ĭuo ḑîk, ĭel ḑîśe) [akc. ḑîśa] (gl.) — ① a. kazivati, govoriti ∎ nu puoț ḑîśa kî nu ț-am ažutat — ne možeš kazati da ti nisam pomogao [Crn.] b. poručivati, slati poruku ∎ a ḑîs muma sî veńiț mîńe la pomană — poručila je majka da dođete sutra na daću [Por.] ② svirati na nekom instrumentu ∎ Raka đin Lukuva tare frumuos a ḑîs în bandă — Raka iz Lukova je jako lepo svirao trubu [Crn.] ∎ rumîńi dă mult măĭ bun a ḑîs dîn fluĭer dăkît astăḑ — Vlasi su ranije mnogo bilje svirali frulu nego danas (Ranovac) [Mlava] ♦ dij. sin. kînta [akc. kînta] [Por.] ♦ rum. zice ♦ etim. < lat. dicere

ḑîuă (mn. ḑîļe) [akc. ḑîuă] (i. ž.) — (kal.) ① dan, vreme od izlaska do zalaska Sunca ∎ vińe tuamna, ḑîua ĭe tuot mîĭ mikă — ide jesen, dan je sve kraći ② praznik ∎ mîńe ĭe ḑîuă marĭe, nu să lukră — sutra je praznik, ne radi se ③ mera za površinu ∎ am pus grîu vro tri ḑîļe đi aratură — posejao sam pšenice oko tri dana oranja ④ mera za prikaz udaljenosti ∎ pînă-n Ńiș ĭastă duauă ḑîļe đi mĭers — do Niša ima dva dana hoda ♦ var. zîuă (Valakonje, Savinac, Lubnica, Gamzigrad) ♦ skr. ḑî [Crn.] ⑤ (u izr.) danonoćno, neprekidno ∎ a lukrat ḑîua-nuapća, șî la urmă ĭar’ ńimika — radio je danonoćno, i na kraju opet ništa [Por.] ♦ dij. var. ḑîvă [Zvizd] ♦ dij. var. zăuă (Prahovo) [Kmp.] ♦ rum. ziuă

ḑîvaćik (ḑîvaćikă) (mn. ḑîvaćiś, ḑîvaćiśe) [akc. ḑîvaćik] (prid.) — jednodanac, osoba koja je sa nekom drugom osobom rođena istog dana u nedelji, bez obzira na godine ∎ ăĭa kare sînt naskuț tuot într-o ḑîuă în stamînă, sînt ļegaț tuot k-o ursă — oni koji su rođeni istog dana u nedelji, vezani su istom sudbinom ∎ dakă muare ḑîvaćiku tĭeu, ĭel puaće să ći tragă ku ĭel, ș-atunśa će duś la vro vrîžîtuare să ći đizļaźe đi ĭel — ako umre tvoj jednodanac, on može da te povuče sa sobom, onda moraš da odeš kod neke vračare da te odveže od njega ♦ up. lunaćik [Por.] ♦ rum. ziuatic