VORBAR - REČNIK
(separat)

uaĭe (mn. uoĭ) [akc. uaĭe] (i. ž.) — (zool.) ovca (Ovis aries) ∎ anuaștre uoĭ đe bîtrîńață a fuost miś, ku lînă lungă șă aspură — naše starinske ovce bile su male, sa dugom i oštrom dlakom ∎ uoĭļi nuaștre a putut mult sî rabđe fara mînkare, fara apă șî fara sare — naše ovce su mogle dugo da trpe bez hrane, vode i soli ∎ uńi avut șî uoĭ țîgaĭe, ku lînă muaļe, ama măĭ golańe đikît anuaștre — neki su imali i ovce cigaje, sa mekom vunom, ali su je imale manje nego naše [GPek] ∎ uoĭļi nuaștre a paskut șî pi zapadă: ku buotu șî ku piśuoru a rîkait zapada, ș-a ažuns pănă la ĭarbă đe paskut — naše ovce su pasle i po snegu: njuškom i nogom razgrtale su sneg, i dolazile do trave za pašu ∎ blînd ka uaĭa — pitom kao ovca (Rudna Glava) ∎ sa rîs aĭ batrîń kă uoļi nuaștre avut țîță ka la mîță — stari su zbijali šalu da naše ovce imaju vimena kao mačke (Tanda) [Por.] ∎ uoĭļi nuaștre a-nśeput sî sa pĭardă kînd komuńișći a dus „merinizațiĭe”, pi lînga anu 1958 — naša sorta ovaca počela je da se gubi, kada su komunisti uveli „merinizaciju” oko 195⑧ godine (Jasikovo) [GPek] ♦ rum. oaie ♦ etim. < lat. ovis

uakiș (uakișă) (mn. uakiș, uakișă) (prid.) — okat, istaknutih očiju ∎ uakișă ĭe insă ku uokĭ marĭ — okata je osoba se krupnim očima [Por.]

uală (mn. uaļe) [akc. uală] (i. ž.) — grne, glineni lonac ∎ uala ĭe vas đi pomînt đi fĭert la fuok, larg la burtă șă strîmt la gură, ku o manușă đ-oparće đi țînut — grne je glineni sud za kuvanje na vatri, širokog trbuha i uskog otvora, sa jednom drškom sa strane za držanje ∎ în uală sa fĭarbe ļegumĭa — u grnetu se kuva čorba [Por.] ♦ rum. oală ♦ etim. < lat. olla

uară¹ (mn. uărĭ) [akc. uară] (i. ž.) — (ornit.) živina ∎ dă la uară — hrani živinu [Bran.] ∎ pļină traușa đi uară — puno je dvorište živine [Por.] ♦ rum. oară ♦ etim. < lat. *ōvāria

uară² (mn. uorĭ) [akc. uară] (i. ž.) — put, puta ① (u jednini u izrazima, za broj veći od jedan) drugi put, drugom prilikom; ponovo ∎ îz ḑîk odată ka la uom, đ-aduoĭļa uară dau ku pumnu — kažem ti jednom kao čoveku, a za drugi put (=ako treba da ti ponovim), udaram pesnicom ∎ vin adauară — dolazim idući (sledeći, drugi) put ∎ aț spun a trîĭ-ļa uară — kažem ti po treći put ∎ aĭde akuma să lukrăm, đ-adauară nu puot să vin — hajde sada da radimo, drugi put ne mogu doći ② (u mn.) više puta, veći broj puta ∎ ĭ-am spus đi duaă uorĭ, da iĭ spun șî ḑîaśe uorĭ dakă trăbuĭe — rekao sam mu dva puta, a kazaću mu i deset puta ako treba [Por.] ♦ rum. oară ♦ etim. < lat. hora

uără (mn. uărĭ) [akc. uără] (i. ž.) — ① kolo, vrsta narodne igre u otvorenom krugu ∎ puartă uără dupa uără, da nu șćiĭe sî žuaśe kalumĭa — vodi kolo za kolom, a ne zna dobro da igra ② veselje sa igrankom, kome mogu da prisustvuju svi ∎ nuĭe ńima la kasă, s-a dus tuoț în sat la uără — nema nikog kod kuće, svi su otišli u selo na igranku ♦ sin. danț [Por.] ♦ dij. var. uoră (mn. uorĭ) [Kmp.] ♦ rum. horă ♦ etim. < bug. horo

uța-puța [akc. uța-puța] (uzv.) — (za posao) ofrlje, aljkavo, porvšno ∎ l-a fakut lukro-la uța-puța — uradio je taj posao ofrlje [Por.] ♦ rum. uţa-uţa

ućitankă (mn. ućitănś) [akc. ućitankă] (i. ž.) — (inov.) (ret.) učionica ∎ ḑîua đi întîń mama m-a dus la șkuală șî m-a dat la oćitulu kare ma bagă în ućitankă, șî mĭ-arată în śe klupă trăbe sî șăd — prvog dana baba me je odvela u školu i predala učitelju koji me je uveo u učionicu, i pokazao u koju klupu treba da sednem ∎ șkuala nuastră avut doa ućitănś marĭ, ku apruape o sută đi șkolarĭ — naša škola je imala dve velike učionice, sa oko sto učenika [GPek]

ud (udă) (mn. uḑ, uđe) (prid.) — mokar ∎ ažuns la kasă tuot ud đi pluaĭe — stigao je kući sav mokar od kiše [Por.] ♦ rum. ud ♦ etim. < lat. udus

uda (ĭuo ud, ĭel udă) [akc. uda] (gl. p. ref.) — nakvasiti; zaliti; pokisnuti ∎ mĭergînd pin rîu, katînd rađină ku pĭeșć marĭ, m-am udat pănă la brîu, da pĭeșć n-am gasît — idući rekom, tražeći radine sa velikom ribom, nakvasio sam se do pojasa, a ribu nisam našao ∎ a-nțapat tata o pumpă ku țauă lungă în mižluoku bașćeļi, să pućem uda piparka șî krîstavĭețî kind ĭe sîaśită — zabio je otac mumpu sa dugačkom cevi na sred bašte, da možemo zalivati papriku i krastavce kad je suša ∎ trĭeku o furtună đi pluaĭe, ama numa kîta stropi, n-a udat pomîntu ńiśkît — prođe jedan talas kiše, ali samo je malo poprskao, nije nakvasio zemlju nimalo [Por.] ♦ rum. uda ♦ etim. < lat. udare

udat (udată) (mn. udaţ, udaće) [akc. udat] (prid.) — zaliven, nakvašen ∎ bașćaua n-a fuost udată ku ḑîļiļi, șî s-a uskat — bašta nije bile zalivena danima, pa se osušila ∎ ku ćiĭu udat s-a ļegat snuopi — sa nakvašenom likom vezivalo se snoplje [Por.] ♦ rum. udat

uđală (mn. uđaļe) [akc. uđală] (i. ž.) — mokriš, vlažnost ∎ dupa pluaĭe, uđală în tuaće părțîļi, nu sa puaće merźa fara śižmĭe — posle kiše, mokriš na sve strane, ne može se ići bez čizama [Por.] ♦ rum. udeală

uđi (ĭuo uđesk, ĭel uđașće) [akc. uđi] (gl.) — ostati, zaostati ∎ la nuoĭ rar sa gasăsk ćińiri kare uđesk prîn saće, tuoț sa duk în oraș — kod nas se teško nalaze mladi koji ostaju u selima, svi odlaze u grad [Stig] ∎ dakă va țîńa tuot așa, kum ĭe akuma traĭu-n Sîrbiĭe, n-o sî măĭ uđaskă ńiś krak đi uom pin saćiļu nuaștre — ako se nastavi ovako, kako se sada živi u Srbiji, neće ostati ni trag od ljudi u našim selima (Rudna Glava) ♦ sin. rămîńa, rîmîńa [Por.] ♦ rum. udi ♦ etim. < slov. ounti, oundi

uđiluos (uđiluasă) (mn. uđiluoș, uđiluasă) [akc. uđiluos] (prid.) — vlažan ∎ pomîntu dupa pluaĭe ĭe uđiluos — zemlja posle kiše je vlažna ∎ ĭarbă ku ruauă ĭe uđiluasă, șă nuĭe bun șađa pi ĭa kă-ț raśesk rarunki — rosna trava je vlažna, i nije dobro sedeti na njoj jer ti se prehlade bubrezi [Por.] ♦ rum. udilos

uĭdo [akc. uĭdo] (uzv.) — uja! ∎ kînd kopiĭi sa pitulă žukîndu-să, aăla pi kare nu puot să-l gasîaskă ļesńe kî ĭe pitulat bińe, skuaće kapu đi dupa kuolț, șă zbĭară: „Uĭdoo!” — kad se deca igraju skrivalice, onaj koga ne mogu lako da otkriju jer se sakrio dobro, isturi glavu iza ćoška, i vikne: „Ujaa!” [Por.]

uĭkă¹ (mn. uĭkĭ) [akc. uĭkă] (i. m.) — ujak ∎ uĭkă ĭe fraćiļi lu muma — ujak je majčin brat [Por.] ♦ rum. uică ♦ etim. < srb. ujak

uĭkă² (mn. uĭkĭ) [akc. uĭkă] (i. m.) — stric ∎ Rumîńi ḑîk uĭkă șî la fraćiļi lu tată — Vlasi zovu ujakom i strica, očevog brata [Por.] ♦ rum. unchi

uĭnă (mn. uĭńe) [akc. uĭnă] (i. ž.) — strina ∎ uĭna ĭe muĭarĭa lu fraćiļi lu tata — strina je žena očevog brata ∎ uomu lu uĭna ĭe uĭkă — strinin muž je stric [Por.] ♦ rum. uină ♦ etim. < srb. ujna

uĭta [akc. uĭta] ● v. zuĭta [Kmp.] ♦ rum. uita

ukaș (ukașă) (mn. ukaș, ukașă) [akc. ukaș] (prid.) — prek, drzak, naprasit ∎ la uom ukaș nu-ĭ dășkiḑ uoki, să provadă, puoț numa să-ĭ daĭ ku buata întra kuarńe — prekom čoveku ne možeš da otvoriš oči, da uvidi, možeš samo da ga mlatneš močugom posred rogova [Mlava] ♦ dij. var. pîrgau (Rudna Glava) [Por.] ♦ rum. rocoș ♦ etim. < mađ. rakas

ukașĭeļńik (ukașĭeļńikă) (mn. ukașĭeļńiś, ukașĭeļńiśe) [akc. ukașĭeļńik] (prid.) — prgav, prek, drzak ∎ dă Doropĭeșći sa-r puvăstuit dă dămult k-a fuost uamiń ukașĭeļńiś, ĭuta s-a mîńiĭat, a sarit la bataĭe dă fiĭe śe — o Doropeštima se pričalo od davnina da su bili ljudi preki, brzo su se ljutili, skakali da se biju zbog bilo čega [Mlava] ♦ rum. rocoșelnic

ulm (mn. ulmĭ) [akc. ulm] (i. m.) — (bot.) brest (Ulmus) ∎ ulmu ĭe ļemn înalt, ku kuaža rîpuasă, đes sa gasîașće kum krĭașće sîngur în kîmpiĭe, măĭ mult pin văĭ pinga rîurĭ — brest je visoko drvo sa rapavom korovom, često se nalaze kako usamljen raste po livadama, najviše po dolimama reka [Por.] ♦ rum. ulm ♦ etim. < lat. ulmus

ulma (ĭuo ulm, ĭel ulmă) [akc. ulma] (gl. p. ref.) — nanjušiti, otkriti ∎ kopuoĭ bun, ĭuta ulmă ĭepuru — dobar ker, brzo nanjuši zeca ∎ đemult vînațî a țînut kîń țapiń, kare a putut ușuor să ulmĭe puorku-l sîrbaćik, or lupu, kînd s-a rîđikat urkașî să-ĭ prindă — nekada su lovci držali jake pse, koji su mogli lako da nanjuše divlju svinju, ili vuka, kada se dizala hajka da ih hvata ∎ oțoman, în tuata nuapća fură, da nu sa ćĭame kă-l ulmă vrunu — lopovčina, svake noći krade, a ne boji se da će ga neko otkriti ♦ sin. gasî, afla [Por.] ♦ rum. ulma ♦ etim. < lat. *OLMEN (din OLERE, a mirosi)

uļ (mn. uļi) (i. m.) — (ornit.) orao (Accipiter) ∎ uļ ĭe pasîre mare kare manînkă șokîț șî nopîrś, da ĭastă uńi kare fură gaiń đin avļiĭa kășî — orao je ptica koja jed miševe i zmije, a ima i onih koji kradu kokoške iz dvorišta kuće [Por.] ♦ dij. sin. vultur [Mlava] ♦ rum. uliu ♦ etim. < mađ. ölyü

uļikńi (ĭuo uļikńesk, ĭel uļikńașće) [akc. uļikńi] (gl. p.) — (med.) uganuti ruku ili nogu ∎ n-a bagat sama unđ-a pașît, ș-a uļikńit piśuoru — nije pazio gde gazi, pa je uganuo nogu ♦ sin. skļinći [Por.] ♦ rum. alicni

umbla (ĭuo umblu, ĭel umblă) [akc. umbla] (gl.) — kretati se, ići ∎ kînd ĭerĭa baĭat, umbla đin sat în sat dupa fĭaće — kad beš momak, iđaše iz sela u selo u potrazi za devojkama ∎ đemult, n-a putut lumĭa să umbļe đin sat în sat fara pasuș — nekad ljudi nisu mogli da idu iz sela u selo bez pasoša ♦ var. îmbla, înbla [Por.] ♦ etim. < lat. ambulare

umblatuorĭ (umblatuare) (mn. umblatuorĭ, umblatuare) [akc. umblatuorĭ] (prid.) — pokretan ∎ pĭatra đi muară a đi sus ĭe umblatuare, da a đi žuos nu — gornji vodenični kamen je pokretan, a donji nije ♦ var. înblatuorĭ [Por.] ♦ rum. umblator

umblatură (mn. umblaturĭ) [akc. umblatură] (i. ž.) — kretanje ∎ uosiĭa đi ļemn la kar nu sufîră umblatură lungă — drvena osovina na kolima ne trpi dugo kretanje [Por.] ♦ rum. umblătură

umbră (mn. umbrĭe) (i. ž.) — ① senka ∎ umbra sa faśe kînd śeva stă în drum la răḑîļi suariluĭ, șă viđarĭa no-l puaće strîbaća — senka se pravi kad nešto stoji na putu sunčevim zracima, i svetlost ne može da ga probije ② hladovina ∎ fînka a koluo unđe nu kad đirĭept răḑîļi suariluĭ nu ĭe kald ka în uokol, la umbră întođeuna ĭe șî rakuare — pošto tamo gde sunčevi zraci ne padaju direktno nije toplo kao okolo, u senkci je uvek i hladovina [Por.] ♦ rum. umbră ♦ etim. < lat. umbra

umbriș (mn. umbrișurĭ) (i. s.) — hlad, hladovina ∎ umbriș ĭe luok unđe răḑîļi suariluĭ nu kad đirĭept, unđe śuava faśe umbră, șî đ-aĭa ĭe luok unđe ĭe măĭ rakuare đikît în luokurĭ la suare — hlad je mesto gde sunčevi zraci ne padaju direktno, gde nešto pravi senku, i zato je to mesto hladnije od onog na suncu [Por.] ♦ rum. umbriș

umbrĭel (mn. umbrĭelurĭ) (i. m.) — kišobran, suncobran ∎ umbrĭelu ĭe lukru domńesk, aĭ nuoștri aĭ batrîń n-așćut đi ĭel — kišobran je gospodska stvar, naši stari za njega nisu znali [Por.] ♦ var. umbrarĭ (Slatina, Bor) [Crn.] ♦ dij. sin. parazol [Buf.] ♦ dij. sin. čedîr [Tim.] ♦ rum. umbrelă ♦ etim. < Fran. ombrelle

umîr (mn. umirĭ) [akc. umîr] (i. m.) — (anat.) rame ∎ umîru ĭe parća alu trupu uomuluĭ a đisupra, đi la înkeĭatura mîńi pănă la gît — rame je gornji deo čovekovog tela, od ramenog zgloba do vrata ∎ mult tovar saćańi duk pi umîr — mnogo tereta sečljaci nose na ramenu [Por.] ♦ rum. umăr ♦ etim. < lat. húmerus, ŭmerus

umplut (umplută) (mn. umpluţ, umpluće) [akc. umplut] (prid.) — napunjen, ispunjen ∎ a țînut pușka umplută atîrnată-n kuń, să-ĭ fiĭe întođeuna îndamînă — držao je napunjenu pušku okačeno o klin, da mu uvek bude pri ruci ♦ var. împlut [Por.] ♦ rum. umplut

umpļe (ĭuo umplu, ĭel umpļe) [akc. umpļe] (gl. p. ref.) — (o materiji) napunuti ∎ uomu împļińașće ańi da umplă kada ku varḑă or vadra ku apă — čovek navršava godine, a puni kacu s kupusom, ili vedro sa vodom ♦ var. împļe [Por.] ♦ rum. umple ♦ etim. < lat. implere

una [akc. una] (pril.) — ① jedno ∎ numa una să-ĭ spun în uoki, pă să fiĭe śe va fi — samo jedno da mu kažem u oči, pa nek bude šta bude ② (u izr.) sve jedno, jednako, isto; stalno ∎ grinḑîļi sînt tuot una đi lunź — grede su jednake dužine ∎ kopiĭi sînt tuot una đi rîăĭ la șkuală — deca su jednako loša u školi ∎ una sa pîrăsk kare ĭe măĭ đivină — stalno se prepiru ko je više kriv [Por.] ♦ rum. una

unđe [akc. unđe] (pril.) — ① gde ∎ unđe a fuost pănă akuma, ńima nu șćiĭe — gde je bio do sada, niko ne zna ∎ unđe puaće să audă, kînd ĭe surd? — gde može da čuje, kad je gluv? ② odakle, otkuda ∎ đi unđe veńiră nuviri-șća aĭ ńegri, kî fu sańin pănă đinuarļa? — odakle dođoše ovi crni oblaci, kad beše vedro do malopre? ∎ đi unđe ĭeș kopiļe, đin śe sat? — odakle si dečko, iz kog sela? ∎ a veńit ńiś đi unđe — došao niotkuda ③ dokle ∎ aratat la marturĭ đi unđe pănă unđe ĭe moșîĭa luĭ — pokazao je svedocima odakle dokle je njegovo imanje ③ kuda ∎ numa draku șćiĭe unđe mĭarźe asta povastă, baș nuĭe bun ńiśkum — samo đavo zna kuda vodi ova priča, baš nije dobro nikako ♦ var. unđi ∎ unđi ĭe akuma, să-ĭ arăt ĭuo — gde je sada, da mu ja pokažem [Por.] ♦ dij. var. uńe (Vajuga) [Dun.] ♦ rum. unde ♦ etim. < lat. unde

unđiguod [akc. unđiguod] (pril.) — gdegod, bilo gde ∎ unđiguod sa va pitula, ĭuo tuot ăl gasăsk — ma gdegod se bude krio, ja ću ga svejedno naći ♦ var. unđeguod, unđigud [Por.]

unđiva [akc. unđiva] (pril.) ● v. vrunđiva [Por.] ♦ rum. undeva

ungĭaće (mn. ungĭeț) (i. m.) adînkă [akc. ungĭaće] — rogalj, deo kuće gde se spajaju dva zida i krov [Por.] ∎ ungĭaće ĭe kuolțu kășî, pista kare sa slubuađe vîru lu kalțarĭ, sî sa fakă strĭeșînă — rogalj je ugao kuće, preko koga se pušta vrh roga da bi se dobila nadstrešnica [GPek] ♦ rum. ungheț ♦ etim. < lat. *anglarius (= angularius)

ungĭe (mn. ungĭ) [akc. ungĭe] (i. ž.) — (anat.) nokat ∎ la tot źeĭśtu, fiva la mînă or la piśuor, uomu are ungĭe — na svakom prstu, bilo na ruci ili nozi, čovek ima nokat ∎ ungiļi trăbe sî sa taĭe đi la vrĭame la vrĭame, kă dakă nu sa taĭe, ĭale krĭesk ka gĭarîļi la žuaviń sîrbaćiśe — nokti treba da se seku s vemena na vreme, jer ako se ne seku, oni izrastu kao kandže kod divljih žvotinja [Por.] ♦ rum. unghie ♦ etim. < lat. ungla (= ungula)

unkĭ¹ (mn. unkĭ) [akc. unkĭ] (i. m.) — ujak, majčin brat ∎ și la fraťiļi lu tată și la fraťiļi lu mumă la noĭ să spuńe unkĭ — i očevom bratu i majčinom bratu kod nas se kaže „unkj” ∎ am doĭ unkĭ, unu ďi la tată și unu ďi la mumă — imam dva „unkja”: jednog po majci, drugog po ocu ∎ întrăbaĭ pe unkĭu Pătru, unďe mătușa Stanka — pitao sam ujaka Petra, gde je ujna Stanka [Kmp.] ♦ dij. sin. uĭkă [Por.] ♦ rum. unchi¹ ♦ etim. < lat. avunculus

unsprîaśe [akc. unsprîaśe] (br.) — jedanaest ∎ numîru unsprîaśe ĭe đi unu măĭ mare đikît ḑîaśe — broj jedanaest je za jedan veći od deset [Por.] ♦ rum. unsprece

unsprîaśiļa [akc. unsprîaśiļa] (br.) — jedanaesti ∎ al unsprîaśiļa stă în rînd întra al ḑîaśiļa șî al doĭsprîaśiļa — jedanaesti stoji u redu između desetog i dvanaestog [Por.] ♦ rum. unsprezecelea

unsură (mn. unsurĭ) [akc. unsură] (i. ž.) — masnoća; mazivo ∎ a župuit puorku, șă pi kuțît a ramas unsura — drao je svinju, i na nožu je ostala masnoća ∎ unsura sa spală numa ku apă kaldă — masnoća se pere samo toplom vodom [Por.] ♦ rum. unsură

unsuruos (unsuruasă) (mn. unsuruoș, unsuruasă) [akc. unsuruos] (prid.) — mastan, zamašćen ∎ karńa đi puork ĭe unsuruasă kînd are prĭamult slańină — svinjsko meso je masno kad ima previše slanine ∎ maĭsturu kare ogođașće la mașîń ĭe tuot unsuruos — majstor koji popravlja mašine je sav mastan [Por.] ♦ rum. unsuros

unt (i. s.) — (nutr.) maslac ∎ untu sa skuaće đin lapće, kare sa baće în badîń — maslac se vadi iz mleka, koje se bućka u badnju [Por.] ♦ rum. unt ♦ etim. < lat. unctum

untură (mn. unturĭ) [akc. untură] (i. ž.) — (nutr.) mast ∎ untura sa kapîtă kînd sa topĭaće slaina đi puork — mast se dobija kad se topi svinjska slanina [Por.] ♦ rum. untură

unu (ž.r. una) [akc. unu] (br.) — jedan ∎ kînd sa numîră, sa înśiape đi la unu — kad se broji, počinje se od jedan ∎ ĭuo număr: unu, duoĭ, triĭ, da vuoĭ la „triĭ” să zburaț, să nu va măĭ vîăd ku uoki — ja brojim: jedan, dva, tri, a vi na „tri” da poletite, da vas više ne vidim očima ♦ supr. ńiśunu [Por.] ♦ rum. unu ♦ etim. < lat. unus, -a

unźa (ĭuo ung, ĭel unźe) [akc. unźa] (gl. p. ref.) — mazati; podmazati ∎ aĭ nuoștri aĭ batrîń a mistakat katran ku untură ș-a uns pulpiļi vaśilor — naši stari su nešali katran i mast i mazali kravlja vimena ∎ kînd uosîĭa la kar nuĭe unsă bińe, ĭa skîrțuańe — kad osovina na kolima nije dobro podmazana, ona škripi [Por.] ♦ rum. unge ♦ etim. < lat. ungere

uńiuorĭ [akc. uńiuorĭ] (pril.) — ponekad ∎ uńiuorĭ ĭe blînd ka mńelu, da uńiuorĭ ĭe rău ka kîńiļi-l turbat — ponekad je pitom kao jagnje, a ponekad je zao kao besan pas ♦ sin. kîćodată ♦ / unu + orĭ ♦ up. uară¹ [Por.] ♦ rum. uneori

uobḑăś [akc. uobḑăś] (br.) — osamdeset ∎ are uobḑăś đi ań, da mĭarźe ka baĭatu — ima osamdeset godina, a ide kao momak [Por.] ♦ rum. optezeci

uodma [akc. uodma] (pril.) — ① (o položaju) blizu, u blizini; odmah do ∎ kasa noă a fakuto uodma lînga kasa batrînă — novu kuću su podigli odmah pored stare kuće ② (o vremenu) odmah, ovog časa, smesta ∎ ĭ-a kriśit parințî sî pļaśe uodma la kasă, ama ĭel n-askultat — poručili su mu roditelji da odmah krene kući, ali on nije poslušao ♦ sin. điluok [Por.] ♦ rum. odma ♦ etim. < srp. odmah

uokĭ (mn. uoki) [akc. uokĭ] (i. m.) — ① (anat.) oko, organ čula vida ∎ mĭ-a tunat prașu în uokĭo-l stîng — upao mi je trun u levo oko ∎ am vaḑut ku uoki miĭ — video sam svojim očima ∎ fată ku uoki ńegri — crnooka devojka 2. vid, vidokrug ∎ ăl vaḑuĭ kalumĭa kum zbuară pi śer, ș-odată mi sa pĭerdu đin uokĭ, da śerĭu sańin, fara nuvirĭ — video sam ga dobro kako leti nebom, i odjednom mi se izgubi iz vida, a nebo vedro, bez oblačka ∎ batrîn, ama înga are uokĭ buń — star, ali još uvek ima dobar vid ③ (fig.) pažnja, budnost, opreznost ∎ će duś la ĭel, ama bagă sama, țîńe uoki đeșkiș, kă nu șćiĭ śe ć-așćată — ideš kod njega, ali pazi, drži oči otvorene, jer ne znaš šta te čeka [Por.] ♦ rum. ochi ♦ etim. < lat. oc(u)lus

uolbă (mn. uolbe) [akc. uolbă] (i. ž.) — lonče, mali sud ① najmanji glineni lonac za kuvanje ∎ traĭesk sîngură, șă mi đestul o uolbă đi pasuĭ la ḑî — živim sama i dosta mi je lonče pasulja na dan ② (danas) džezva za kafu ∎ am uolbă đi trîĭ kafe, kînd sînt măĭ mulț, fĭerb đi dîdauorĭ — imam džezvu za tri kafe, kad ih ima više, kuvam dva puta ♦ sin. uolkuță [Por.] ♦ rum. halbă ♦ etim. < nem. Halbe

Uolt [akc. Uolt] (i. m.) — (hidr.) Olt, reka u Rumujiji ∎ Uoltu ĭe rîu mare în Țara rumîńaskă kare înparće Olćeńiĭa đi Munćeńiĭa — Olt je velika reka u Vlaškoj koja deli Olteniju od Muntenije ∎ la Rumîń în Sîrbiĭe a ramas în minće la oĭarĭ kînd înžură uoiļi „Duśa-ća-ĭ la Uolt!”, ka kînd vrĭa sî ḑîkă „Duśa-ća-ĭ bĭestrîga!” or „La draku!”— kod Vlaha u Srbiji ostala je u sećanju stočara kada psuju ovce „Idi u Olt!”, kao da žele reći „Idi bestraga!” ili „Dođavola!” [Por.] ♦ rum. Olt

uom (mn. uamiń) [akc. uom] (i. m.) — ① (prema polu) čovek, muškarac ∎ a veńit un uom al nuostru k-o muĭare ńikunoskută — došao je jedan naš čovek, sa jednom nepoznatom ženom ∎ uom înalt — visok čovek ∎ uom gras — debeljko ∎ uom uskat — mršavko ② suprug, muž ∎ a fuźit đi la uom — pobegla od muža ∎ uomu o baće întota ḑîua — muž je bije svaki dan ③ (za karakter ili moral) čovečna osoba; ličnost ∎ sa kată măĭ întîń să fiĭe uom, pă pĭe urmă tuot alalt — prvo se traži da bude čovek, a posle sve ostalo ∎ nuĭe ńiś un uom — nije nikakav čovek ∎ mamî-mĭa a fuost uom tare rău — baba mi je bila jako loš čovek ∎ kîńe đi uom — pseto od čoveka [Por.] ♦ var. om ∎ (augm.) omoćeu — ljudina [Buf.] ♦ rum. om ♦ etim. < lat. homo

uopt [akc. uopt] (br.) — osam ∎ uopt ĭe număr đi dîdauorĭ măĭ mare đikît patru — osam je broj dvaput veći od četiri ∎ rusaļiļi sînt sîrbatuare kare țîńe uopt ḑîļe — rusalje su praznik koji traje osam dana [Por.] ♦ rum. opt ♦ etim. < lat. octo.

uoptsprîaśe [akc. uoptsprîaśe] (br.) — osamnaest ∎ kînd înpļińiașće uoptsprîaśe ań, kopilu ažuns đi vuoĭskă — kad napuni osamnaest godina, dete je doraslo za vojsku [Por.] ♦ rum. optsprece

uoptsprîaśiļa [akc. uoptsprîaśiļa] (br.) — osamnaesti ∎ atîta ĭuta trĭaśe vrĭamĭa đi ĭuo ńiś n-am bagat sama kînd mĭ-a trekut a uoptsprîaśiļa an — toliko brzo prolazi vreme, da ja nisam ni primetio kada mi je prošla osamnaesta godina [Por.] ♦ rum. optsprecelea

uorb (uarbă) (mn. uorbĭ, uarbĭe) [akc. uorb] (prid.) — ① (med.) slep, koji ne vidi ∎ uom uorb puaće să fiĭe aăla kare a vaḑut da a pĭerdut uoki, da șî aăla kare s-a fakut fara viđiarĭe or fara uokĭ — slep može biti onaj koji je video pa je izgubio vid, a i onaj koji se rodio bez vida ili bez očiju ② (geog.) kosa sa slepim završetkom; zatvorena dolina ∎ Kulmĭa uarbă — (top.) Slepa kulma (Majdanpek) ③ (fig.) slepac, naivan, glup čovek ∎ uorb ĭe aăla kare are uokĭ, da nu vĭađe or nu-nțaļiaźe śe sa lukră pi lînga ĭel — slepac je onaj koji ima oči, ali ne vidi ili ne razume šta se radi oko njega ♦ sin. kĭuor [Por.] ♦ rum. orb ♦ etim. < lat. orbus

uorbi (ĭuo uorbĭesk, ĭel uorbĭașće) [akc. uorbi] (gl. p. ref.) — (zast.) oslepiti, gubiti vid ∎ uomu puaće să orbĭaskă, dakă sa uĭtă ku uoki guoĭ în Suare — čovek može da oslepi, ako gleda golim oko u Sunce ♦ var. orbi ♦ sin. kĭuorî [Por.] ♦ rum. orbi

uou (mn. uauă) [akc. uou] (i. s.) — (ornit.) (ent.) jaje ∎ tuaće păsîrļi fak uauă — sve ptice nose jaja ∎ uauļi gaińi îs buńe đi mînkare — kokošja jaja su dobra za jelo ∎ uou gaińi are giuakă, albușu șî gîlbinușu — kokoșiĭe ĭaĭe ima ljusku, belanac i žumuanac ∎ la Vińirĭa mare sa fărbuĭe uauļi đi Pașć — na Veliki Petak se farbaju jaja za Uskrs ∎ uauļi sa klośesk, șî đin ĭaļe ĭasă puĭ — jaja se leže, i iz njih se legu pilići ∎ la Pașć lumĭa sa baće ku uauļi fărbuiće — na Uskrs se ljudi tucaju farbanim jajima ∎ păsîrļi uauă-n kuĭb — ptice nose jaja u gnezdu [Por.] ♦ rum. ou ♦ etim. < lat. ovulum

uoutuare (mn. uoutuorĭ) [akc. uoutuare] (i. ž.) — (ornit.) nosilja, kokoška (obično), ili ptica u vreme kada nosi jaja ∎ đin ḑîaśe gaiń, numa una ĭe uoutuare, alalće manînkă buobiļi điźaba — od deset koka, samo mi je jedna nosilja, ostale jedu zrna badava ♦ up. gaină [Por.] ♦ rum. ouătoare

ura-vura [akc. ura-vura] (izr.) — navrat-nanos, stani-pani, drž’ ne daj ∎ „ura-vura” sa ḑîśe kînd sa lukră śuava ku vuraĭală mare, fara ńiś un rînd — „navrat-nanos” se kaže kad se nešto radi u velikoj jurnjavi, bez ikakvog reda ∎ nu sa lukră ńimika ku stamîńiļi, da pi urmă ura-vura sî sa lukre pista nuapće — ne radi se ništa nedeljama, a onda stani-pani da se uradi preko noći [Por.] ♦ rum. tura-vura

urdoruos (urdoruasă) (mn. urdoruoș, urdoruasă) [akc. urdoruos] (prid.) — krmeljiv ∎ kopiĭ luor sînt tuoț imuoș, rupćiguoș șî urdoruoș — njihova deca sva su prljava, odrpana i krmeljiva [Por.] ♦ rum. urdoros

urduare (mn. urduorĭ) [akc. urduare] (i. ž.) — krmelj ∎ sa pumeńașće đimińața ku uoki pļiń đi urduorĭ — budi se ujutru sa očima punim krmelja ∎ đes are urduorĭ, da n-are învăț sî-ĭ șćargă — ima često krmelje, a nema naviku da ih briše [Por.] ♦ rum. urdoare ♦ etim. < lat. *horridor, -oris (= horridus)

urdukai (ĭuo urdukîĭ, ĭel urdukîĭe) [akc. urdukai] (gl.) — (onom.) tutnjati, jurcati ∎ koļiba batrînă, pļină đi șobuoļ, s-auđe șî ḑîua kum urdukîĭe pin kļeturĭ — koliba stara, puna pacova, čuje se i danju kako tutnje po ćoškovima [Por.] ♦ rum. hurducăi

urdukaĭală (mn. urdukaĭaļe) [akc. urdukaĭală] (i. ž.) — (onom.) tutnjava, zvuk koji se čuje od jurcanja ∎ urdukaĭală s-auđe măĭ đes pin puod, kînd sa vurîĭe șokîțî or șobuoļi — tutnjava se čuje najčešće na tavanu, kad se jure miševi ili pacovi [Por.] ♦ rum. hurducăială

urduopină (mn. urduopiń) [akc. urduopină] (i. ž.) — (geog.) rupčaga, rupetina, krater, velika rupa u zemlji nastala urušavanjem tla ∎ s-a skufundat pomîntu, șî s-a fakut o urduopină în kare înkĭapă o gramadă đi inș — urušilo se zemljište, i napravila se jedna rupčaga u koju može stati gomila ljudi ♦ up. surduopină [Por.]

urḑală (mn. urḑîaļe) [akc. urḑală] (i. ž.) — ① (na razboju) osnova, uzdužne niti tkanja na razboju ∎ urḑală la razbuoĭ sînt firiļi tuortuluĭ, kare đi pi sulu đinapuoĭ mĭerg pin iță șă pin brîgļe, pănă la sulu đinainće — osnova na razboju jesu žice pređe, koje sa zadnjeg vratila idu kroz niti i brdilo, do prednjeg vratila ∎ pi urḑală sa țîasă baćala — na osnovu se protkiva potka ∎ urḑala pi razbuoĭo-l đinurmă, șî đi la ĭel pănă la brîgļe, sa kĭamă natră — osnova na zadnjem vratilu, kao i od njega do brdila, zove se natra ∎ urḑala țasută, đi la sulo-l đinainće pănă la ruostu spĭeći, sa kĭamă pĭaćik — otkana osnova, od prednjeg vratila do zeva ispred brda, zove se „pjaćik” ♦ up. baćială, urḑî ② (na opanku) povez ∎ urḑală la opinkă a fuost vrîșćină đi pĭaļe-ngustă, or ață gruasă îndoită đin păr đi kapră, ku kare s-a ļegat opinśiļi đi puork kînd uomu s-a-nkalțat — povez na opanku pravio se od uske kožne trake, ili od konca upredenog od kozje dlake, i njime se vezivao opanak kad se čovek obuvao [Por.] ♦ rum. urzeală

urḑî (ĭuo urḑîăsk, ĭel urḑîașće) [akc. urḑî] (gl. p. ref.) — snovati, navijati pređu za tkanje ∎ astîḑ înśiep a urḑî, n-o sî puot kapu rîđika đi lokru — danas počinjem snovati, neću moći glavu da dignem od posla ∎ kînd vrĭeĭ să urḑîășć, trîabe să aĭ mosuară pļińe, aļergatuare sprimită, șî gard lung đi parĭ or đi tarabă, ćistît, đi sî puoț puńa kuarda pi ĭel — kad hoćeš da snuješ, treba da imaš kalemove pune pređe, spremljeno motovilo, i dugačku i čistu ogradu, od kolja ili tarabe, da se može snovati osnova na nju ♦ var. orḑî [Por.] ♦ rum. urzi ♦ etim. < lat. ordire (= ordiri)

urḑîkarĭ (mn. urḑîkarĭ) [akc. urḑîkarĭ] (i. m.) — (bot.) koprivište, koprivnjak ∎ urḑîkarĭ ĭe luok unđe a dat mulće urḑîś — koprivište je mesto gde je izniklo mnogo kopriva [Por.] ♦ rum. urzicar

urḑîkă (mn. urḑîś) [akc. urḑîkă] (i. ž.) — (bot.) kopriva (Urtica) ∎ unđe ći muśkă urḑîka, ustură ka kînd ć-a pîrļit karbuńiļi — gde te ožari kopriva, peče kao da te je oprljio žar ∎ urḑîka sa kuļaźe primovara — kopriva se bere u proleće ∎ kînd ažung urḑîśiļi, lumĭa skapă đi fuame — kad stignu koprive, ljudi uteknu od gladi ∎ ḑamă đi urḑîś — čorba od koprive ♦ up. urḑîkă muartă [Por.] ♦ rum. urzică ♦ etim. < lat. urdica (= urtica)

Urḑîkă [akc. Urḑîkă] (i. s.) — (antr.) Urzika l.i., „Kopriva” ∎ nume Urḑîkă s-a dat ka poļikra la kopiĭ bolnaviśuoș, să nu sa prindă buaļiļi đi iĭ kum nu sa prind đi urḑîkă — ime Kopriva davalo se kao nadimak bolešljivoj deci, da se bolest ne hvata za njih kao što se ne hvata za koprivu ∎ dupa insă ku poļikra Urḑîkă ńepuoțî sa poļekrĭesk Urḑîkuońi — prema osobi sa nadimkom Urzika, potomci dobiju prezime Urzikić [Por.] ♦ rum. Urzică

Urḑîkuońi [akc. Urḑîkuońi] (i. m.) — (antr.) Urzikići ∎ stramuoșî a Urḑîkuońilor în Ĭesîkuva a veńit đin Gradskuva lînga Zaĭśerĭ — preci Urzikića iz Jasikova došli su iz Gradskova pored Zaječara ∎ ńișći Urḑîkuoń đin Ĭesîkuva s-a mutat în Ļiskuauă, da alțî în Arnaglaua — neki Urzikići su se iz Jasikova preselili u Leskovo a neki u Rudnu Glavu [GPek]

urđina (ĭuo urđin, ĭel urđină) [akc. urđina] (gl.) — odlaziti negde, naročito više puta uzastopno; šetkatki ∎ baba s-a bulnavit, șî triĭ ḑîļe în stamînă urđină la o vrîžîtuare minśinuasă, kî sa ćiame sî sa dukă la duoltur — baba se razbolela, i tri dana u nedelji odlazi kod neke lažljive vračare, jer se boji da ode lekaru ♦ sin. trîpada [Por.] ♦ rum. urdina ♦ etim. < lat. ordinare

urđinatuare [akc. urđinatuare] (i. ž.) ● v. urđińiș [Por.] ♦ rum. urdiniș

urđinatură (mn. urđinaturĭ) [akc. urđinatură] (i. ž.) — (med.) proliv, dijareja ∎ a mînkat puame pîșkoviće, șî l-a lovit o urđinatură đi tuot s-a stuors — jeo je gnjilo voće, i spopao ga je takav proliv, da se sav iscedio ♦ sin. pîșku [Por.] ♦ dij. var. urđińiș [Crn.] ♦ dij. sin. kăkăuș [Mlava] ♦ rum. urdinare

urđińiș¹ (mn. urđińișurĭ) [akc. urđińiș] (i. s.) — (tehn.) leto, otvor na košnici ∎ urđińiș ĭe gaura la kuoșńiță, or la sanduk, pi kare tună șî ĭasă albińiļi — leto je otvor na košnici, ili sanduku, kroz koji ulaze i izlaze pčele ♦ var. urđinatuare [Por.] ♦ rum. urdiniș

urđińiș² [akc. urđińiș] (i. m.) ● v. urđinatură [Por.] ♦ rum. urdinare

urekĭańiță (mn. urekĭańiț) [akc. urekĭańiță] (i. ž.) — (ent.) uholaža, uljoš (Forficula auricularia) ∎ urekĭańița ĭe guangă mikă șî lunguĭată, kare tună în urĭake pănă uomu duarme — uholaža je mala duguljasta buba, koja ulazi u uvo dok čovek spava [Por.] ♦ rum. urechelniţă

urî (ĭuo urăsk, ĭel urîașće) [akc. urî] (gl. p. ref.) — omrznuti, namrznuti; poružneti; smučiti se ∎ puaće fi va urî-o ĭuta, ama ĭa nu sa lasă đi ĭel — možda će je omrznuti brzo, ali ona ga neće ostaviti ∎ iĭ s-a urît tuot k-o țuală sî sa dukă la visaļiĭe — smučilo joj se da sve u istoj haljini ide na veselje ∎ muĭare ćinîră, da ći nakaz a urît pista nuapće — mlada žena, a od muka poružnela preko noći ∎ sa țîńe ku baĭeț ćińirĭ, nu sa ćiame k-o urîașće uomu, ș-o dudîĭe — ljubaviše sa momcima, ne boji se da će je muž omrznuti, i oterati ♦ var. urîțî [Por.] ♦ rum. urî ♦ etim. < lat. horrire (= horrere, horrescere).

urîśuńe (mn. urîśuń) [akc. urîśuńe] (i. ž.) — mržnja; ružnoća; gadost; rugoba, gabor ∎ numa sa vorbit đi rău, ș-a tunat urîśuńe grĭa întra iĭ — samo su se ogovarali, i ušla je teška mržnja među njih ∎ nu-ĭ drag a fĭeći đi ĭel, kî ĭe, śka, o urîśuńe đi uom — ne voli ga devojka jer je, veli, gabor od čoveka [Por.] ♦ rum. urîciune

urît (urîtă) (mn. urîț, urîće) [akc. urît] (prid.) — ružno ∎ đi mirare: uomu urît, muĭarĭa șî măĭ urîtă, kopiĭi urîț ka draśi da parințî urîț ka muarća — čudo: muž ružan, žena još ružnija, deca ružna ko đavoli a roditelji ružni kao smrt ∎ aĭa ĭe tare urît śe vorbĭașće kînd sa-nbată — to je jako ružno šta govori kad se napije [Por.] ♦ rum. urât

urĭake (mn. urĭekĭ) [akc. urĭake] (i. ž.) — ① (anat.) uvo, organ čula sluha kod čoveka i životinja ∎ uomu are duauă urĭekĭ — čovek ima dva uva ∎ baba ĭe surdă, n-auđe la o urĭake — baba je gluva, ne čuje na jedno uvo ∎ kînd n-am șćut sîrbĭașće la șkuală, daskîlu m-a batut șî m-a tras đi urĭekĭ — kad nisam znao srpski u školi, uičitelj me je tukao i vukao za uši ∎ gaura urĭeki — ušni kanal ∎ muoișća urĭeki, în ĭa sa puńe śerśelu — ušna resa, u nju se stavlja minđuša ② ušice, delovi predmeta ∎ urĭakĭa akuluĭ — iglene uši ∎ vasurļi kare sînt fakuće să ļi ĭa uomu-n mină, or să ļi dukă, au urĭake: uala, șărpĭa, kuafa, kaldarĭa, kazanu — sudovi koji su pravljeni da ih čovek uzima u ruke, ili da ih nosi, imaju ušice: lonac, šerpa, kofa, bakrač, kazan ③ (bot.) predmetak u složenim imenima raznih biljaka ∎ urĭakĭa-babi, urĭakĭa-lupuluĭ, urĭakĭa-uoĭi ... — babino uvo, vučje uvo, ovčje uvo ... ♦ var. urĭakĭe [Por.] ♦ rum. ureche ♦ etim. < lat. oricla (= auricula)

urĭakĭa-babi [akc. urĭakĭa-babi] (sint.) — (mik.) babino uvo, pečurka jarko crvene boje (Peziza aurantina) ∎ ku urĭakĭa-babi fĭaćiļi s-a rumeńit pi obraz kînd a trîbuit sî sa dukă la visaļiĭe — sa babinom uvom devojke su rumenile obraz kada je trebalo da odu na veselje [Por.] ♦ rum. urechea-babei

urk (mn. urkurĭ ?) [akc. urk] (i. s.) — (zast.) hajka ∎ kînd în ĭarńe grĭaļe lupi sar fi momit la strunź, vînatuori s-ar fi adunat ș-ar fi fakut urk dupa iĭ — kad bi se zbog teških zima vukovi navadili na torove, lovci bi se skupljali i organizovali bi hajku na njih ♦ sin. vînat [Por.]

urkaș (mn. urkaș) [akc. urkaș] (i. m.) — (zast.) hajkaš ∎ urkașî a fuost vînatuorĭ kare s-a răđikat la urk dupa lupĭ — hajkaši su bili lovci koji su dizali hajku na vukove ♦ sin. vînatuorĭ [Por.]

urla (ĭuo urlu, ĭel urlă) [akc. urla] (gl.) — (onom.) ① (za životinje) urlati, zavijati ∎ dîn žuaviń, urlă lupi, kîńi șî vulpiļi — od životinja, urlaju vukovi, psi i lisice ∎ kînd auḑ lupi kă urlă, să șćiĭ kă s-a apropiĭt duoĭ śopîrĭ unu dă altu, șî lupi aĭ batrîń, kare puartă śopîru sa tăĭnuĭe kum sî sa petrĭakă, da să nu sa îńiaśe — kad čuješ vukove da zavijaju, da znaš da su se dva čopora približila jedan drugom, i stari kurjaci, koji vode čopore, pregovaraju kako da se mimoiđu, a da se ne podave [Mlava] ② (za grmljavinu) grmeti ∎ urlă-n śĭer șî trasńașe în tuaće părțîļi — grmi na nebu, i trešte gromovi na sve strane [Mlava] ♦ rum. urla ♦ etim. < lat. ulŭlāre

urļet (mn. urļeț) [akc. urļet] (i. m.) — ① (za životinje) urlanje ∎ dămult a fost lupĭ pļină munća, ĭarna nu sa puća durmi dă urļetu luor — nekada je bilo vukova puna planina, zimi se nije moglo spavati od njihovog urlanja ② (za grom) grmljavina ∎ s-a pus mare urļet șĭ pluaĭe — nastala je jaka grmljavina sa kišom [Mlava] ♦ dij. var. urļit [Por.] ♦ rum. urlăt

urmă (mn. urmĭe) [akc. urmă] (i. ž.) — trag ∎ urmă ĭe sămn kare ramîńe dupa śuava śe îmblă — trag je znak koji ostaje iza nečega što se kreće ∎ la urmă — na kraju ∎ la urmă nu ļ-a ramas alta ńimika numa sî sa-ntuarkă la kasă — na kraju im nije ostalo ništa drugo nego da se vrate kući ∎ măĭ la urmă — poslednji, zadnji ∎ a ramas fara pućare, șă ažuns măĭ la urmă — ostao je bez snage, pa je stigao poslednji ∎ piurmă — kasnije, docnije ∎ nu puot akuma, vin măĭ piurmă — ne mogu sada, doći ću malo kasnije ∎ în urmă — unazad; naopako ∎ sa uĭtă în urmă, ama nu vĭađe ńimik — gleda unazad, ali ne vidi ništa ∎ tot a dat în urmă — sve je krenulo naopako ∎ đin urmă — otpozadi, odostrag ∎ kîńiļi vińe đin urmă șî će muśkă ku furiș — pas dolazi od pozadi, i ujede te kradom [Por.] ♦ rum. urmă ♦ etim. < lat. orma

urs (mn. urș) [akc. urs] (i. m.) — (zool.) medved (Ursus arctos) ∎ đemult munțîļi nuaștre a fuost pļińe đi urș, da akuma kopiĭi ńiś nu șćiu śi ĭe aĭa — nekada su naše planine bile pune medveda, a sada naša deca i ne znaju šta je to [Por.] ♦ rum. urs ♦ etim. < lat. ursus

ursă (mn. ursă) [akc. ursa] (i. ž.) — (rel.) sudbina ∎ ursa ĭe traĭu uomuluĭ kare a triĭļa sărĭ dupa nașćirĭe rînduĭe ursatuoriļi — sudbina je čovekov život koji mu treće veče po rođenju određuju suđaje ∎ ursa ĭe odată rînduită, șî nu sa puaće skimba ńiśkînd șî ńiśkum — sudbina je jednom određena, i ne može se menjati nikad i ničim ♦ sin. daćină, skrisă, soartă, ḑîsă [Por.] ♦ rum. ursă

ursat (ursată) (mn. ursaţ, ursaće) [akc. ursat] (prid.) — (rel.) predodređen, suđen, izabran ∎ a fuost ursată đi șoĭmań să fiĭe vrăžîtuare — predodređena je od šojmana da bude vračara ∎ luĭ ĭ-a fuost ursat să nu lukre alta ńimika, numa să aduńe la povĭeșć rumîńeșć — njemu je bilo suđeno da ne radi ništa drugo, nego samo da sakuplja vlaške priče [Por.] ♦ rum. ursit

ursatuare (mn. ursatuorĭ) [akc. ursatuare] (i. ž.) — (demon.) suđaja, suđenica ∎ ursatuarĭa ĭe însă muĭerĭaskă đi pi lumĭa alaltă kare vińe a triĭļa sărĭ dupa nașćirĭa kopiluluĭ, să-ĭ rînduĭe daćina — suđaja je onostrano žensko biće koje dolazi treće veče po rođenju deteta, da mu odredi sudbinu ∎ ursatuarĭa traĭașće pin pĭeșćirĭ, ș-o puot veđa numa muĭerĭ kare sînt luvaće đi șoĭmań — suđaja živi po pećinama, i mogu je videti samo žene koje su obuzete šojmankama ♦ sin. suđină [Por.] ♦ rum. ursitoare

ursuaĭkă (mn. ursuaĭś) [akc. ursuaĭkă] (i. ž.) — (zool.) medvedica ∎ ursuaĭkă ĭe urs muĭerĭesk — medvedica je ženski medved [Por.] ♦ rum. ursoaică

uruĭală (mn. uruĭaļe) [akc. uruĭală] (i. ž.) — jarma ∎ uruĭala ĭe mînkarĭa đi viće kare sa faśe đin tuot śi ĭe bobat, șî śe sa măśină la muară ku pĭatră rîđikată, sî ĭasă măĭ mare — jarma je hrana za stoku koja se pravi od zrnastih namirnica, i koja se melje na vodenici sa dignutim kamenom, da ispadne krupno ∎ uruĭala sa maśînă la muară — jarma se melje u vodenici [Por.] ♦ rum. uruială ♦ etim. < mađ. örölni

uska (ĭuo usk, ĭel uskă) [akc. uska] (gl. p. ref.) — sušiti, osušiti, oslobađati se vlage ∎ n-a ploĭat đemult, înśepu tuot sî sa ușće — nije pala kiša odavno, počelo se sve sušiti ∎ muĭari-mĭ-a uskă rufiļi la suare, da ĭuo usk izmĭańiļi la kamin — žena mi suši rublje na suncu, a ja sušim gaće na kaminu ∎ sa uskară fluoriļi, trăbă udaće măĭ îndată — osušilo se cveće, treba ga zaliti što pre ∎ mi s-a uskat gura đi sîaće — osušila mi se usta od žeđi [Por.] ♦ rum. usca ♦ etim. < lat. exsucare < ustum

uskat (uskată) (mn. uskaț, uskaće) [akc. uskat] (prid.) — suv ① osušen, sasušen, bez vlage ∎ nuĭe pluaĭe ku luńiļi, șî pi lînga rîu pomîntu ĭe uskat đi tuot — mesecima ne pada kiša, i pored reke zemlja je sasvim suva ② obala, kopno ∎ a notat pi Dunîre, a notat, șî kînd a ĭeșît la uskat, ĭel a kaḑut în źanunkĭ, șî a mulțamit la svići Ńikola kă la skuos la marźină — plivao je Dunavom, plivao, i kada je izašao na suvo, pao je na kolena, i zahvalio se svetom Nikoli što ga je izvukao na obalu ③ (med.) mršav, ispijen od bolesti ∎ la supt buala đi tuot, ḑaśe uskat, numa uosu șî pĭaļa a ramas đin ĭel — ispila ga bolest, leži mršav, samo su kost i koža ostali od njega [Por.] ♦ rum. uscat

uskatură (mn. uskaturĭ) [akc. uskatură] (i. ž.) — ① suvarak ∎ uskatură ĭe ļiemn uskat, da măĭ đes așa sa kĭamă krĭanźe uskaće kare putraḑăsk pi pomînt — suvarak je osušeno drvo, a najčešće se tako zovu osušene grane koje trule po zemlji ② (med.) sušica ∎ đimult mulț a murit đi uskatură — nekada su mnogi umirali od sušice ③ (fig.) mršavko; bolešljivko ∎ uskatură ĭe uom înalt, slab șî bolnau — mršavko je čovek visok, mršav i boilestan [Por.] ♦ rum. uscătură

ustańi (ĭuo ustańiesk, ĭel ustańiașće) [akc. ustańi] (gl.) — umoriti se, zamarati se ∎ mĭ-a slabit ińima șî rău ĭuta ustańiesk — oslabilo mi je srce i jako brzo se umorim ♦ sin. obnosî [Por.] ♦ rum. ostani ♦ etim. < slov. ustanon

ustańială (mn. ustańiaļe) [akc. ustańială] (i. ž.) — umor, zamor, iscprljenost ∎ mi-s muort đi ustańială — mrtav sam od umora ∎ ma prins ustańială — stigao me je umor ♦ sin. obosală [Por.] ♦ rum. ostenială

ustańit (ustańită) (mn. ustańiț, ustańiće) [akc. ustańit] (prid.) — umoran, isrcpeljen ∎ vin đi la lukru ustańit ka kîńiļi, da muĭarĭ atunś gasîașće să-m skuată uoki — dolazim s posla umoran kao pas, a žena tada nalazi da mi kopa oči ♦ sin. obosît [Por.] ♦ rum. ostenit

ustura (ma ustură, ăl ustură) [akc. ustura] (gl. p. ref.) — (oset na koži ili jeziku) peckati, žariti ∎ ći ustură kînd iș fîrîmat, da aźunź ku śeva sarat or akru đi fîrîmatură — pecka te kad si ozleđen, a dodirneš ranu nečim slanim ili kiselim ∎ unđe će prinđe urḑîka nu će ustură, numa će manînkă șî će arđe — gde te dodirne kopriva, ne pecka te, nego te svrbi i žari (Tanda) ∎ ku usturuoĭu ći ĭuțășć șă ći ustură pin gură — belim lukom se zaljutiš, i peče te u ustima (Rudna Glava) [Por.] ♦ rum. ustura ♦ etim. < lat. ūstŭlāre

usturatură (mn. usturaturĭ) [akc. usturatură] (i. ž.) — žarenje, peckanje, pečenje ∎ usturatură ĭe sîmțală pi pĭaļe kînd pi uom ăl muśkă urḑîka — žarenje je osećaj na koži kad čovek ožari kopriva ♦ var. usturime [Por.] ♦ rum. usturătură

usturime (mn. usturimĭ) [akc. usturime] (i. ž.) ● v. usturatură [Por.] ♦ rum. usturime

usturuoĭ (mn. usturuaĭe) [akc. usturuoĭ] (i. s.) — (bot.) beli luk (Allium sativum) ∎ usturuoĭu ĭe ĭuće, șî puće đi nu puoț sî staĭ apruape đi vrunu kare-l manînkă mult — beli luk je ljut, i smrdi da ne možeš da stojiš pored nekoga ko ga mnogo jede ∎ usturuoĭu are kațăĭ — beli luk ima češnjeve ∎ măĭ dulśe mînkare ĭe usturuoĭu ćinăr ku koļașă kaldă, șî karńe đi mńel — najslađe jelo je mladi luk sa vrućim kačamakom, i jagnjećim pečenjem ∎ kînd uomu manînkă usturuoĭ, sa ĭuțîașće, da ĭastă un fĭeļ kare-ț arđe gura ka kînd manînś fuok viu — kad čovek jede beli luk, on se zaljuti, a ima jedna vrsta koja ti izgori usta kao da jedeš živu vatru [Por.] ♦ dij. sin. aĭ (Rečica, Topolovnik) [Stig] ♦ rum. usturoi

usuk (mn. usukurĭ) [akc. usuk] (i. s.) — sera, serina, nečistoća ovčjeg runa ∎ lîna dupa tunsu oiluor ĭe imuasă, pļină đi usuk — vuna je posle šišanja ovaca prljava, puna serine [Por.] ♦ rum. usuc ♦ etim. < lat. suc(c)us + usuc (prez. od usca).

usukuos (usukuasă) (mn. usukuoș, usukuasă) [akc. usukuos] (prid.) — serinjav, prljav od serine ∎ am gaćit tunsu, ma duk să ma spîăl kă mis tuot usukuos pi mîń șî pi țuaļe — završio sam strižu, idem da se operem jer sam sav serinjav po rukama i odeći [Por.]

ușńer (mn. ușńerĭ) [akc. ușńer] (i. m.) — prosjak, skitnica, uličar ∎ ușńer ĭe uom kare nu lukră ńimika, numa mĭarźe dă la ușă la ușă — prosjak je čovek koji ne radi ništa, samo ide od vrata do vrata ♦ up. ușńerkă [Mlava] ♦ rum. ușernic

ușńerkă (mn. ușńerś) [akc. ușńerkă] (i. ž.) — uličarka, prostitutka ∎ a pļekat dă la parinț, ș-akuma ĭe o ușńerkă guală kare mĭarźe dă la ușă la ușă, șî sa kulkă ku fiĭe kare, kare-ĭ dă un kuodru dă pîńe — pošla je od roditelja, i sada je jedna teška uličarka koja ide od vrata do vrata, i legne sa svakim koji joj da komad hleba ♦ var. ușńikurtă [Mlava] ♦ rum. ușernică

ușta (ĭuo ușćeḑ, ĭel ușćaḑă) [akc. ușta] (gl.) — uzdisati ∎ a lasato naĭka, șî ĭa numa ușćaḑă dupa jel — ostavio je momak, i ona sada samo uzdiše za njim ∎ ușćeḑ đi nakaz — uzdišem od muke ∎ o să ușćeḑăm dupa sat — uzdisaćemo za selom ♦ sin. suspina [Por.] ♦ rum. ușta ♦ etim. < lat. *oscĭtāre „a căsca”

ușurat (ușurată) (mn. ușuraț, ușuraće) [akc. ușurat] (prid.) — olakšan, koji je postao lakši ∎ đi kînd je trakturu, aratu ĭe ușurat — otkad je traktora, oranje je olakšano ♦ supr. îngreotat [Por.] ♦ rum. ușurat

ușurĭel (ușurikă) (mn. ușuriś, ușuriśe) [akc. ușurĭel] (prid.) — lagan ∎ fata ĭe mikă, șî ușurikă — devojčica je mala, i lagana ∎ mĭerź kîta măĭ ușurĭel, đi sî puot sî ć-ažung — hodaj malo laganije, da mogu da te stignem ♦ / (demin.) < ușuor + suf. -ĭel [Por.] ♦ rum. ușurel

uśis (uśisă) (mn. uśiș, uśisă) [akc. uśis] (prid.) — povređen, ozleđen ∎ kopilu a veńit đi la viće tuot uśis, șă sa vaĭtă kă a kaḑut în vro borugă, aļergînd dupa viće fuźiće — dete je došlo od stoke sav povređen, i žali se da je pao u neku uvalu, trčeći za odbeglom stokom ♦ sin. lovit [Por.] ♦ rum. ucis

uśisură (mn. uśisurĭ) [akc. uśisură] (i. ž.) — povreda, ozleda ∎ kopilu pitulă kă are uśisură la piśuor, sa ćame kă-l zbĭară tatî-su — dete krije da ima povredu na nozi, jer se boji da će ga otac grditi ♦ sin. lovitură [Por.] ♦ rum. ucisură

uśiźe (ĭuo uśig, ĭel uśiźe) [akc. uśiźe] (gl. p. ref.) — povrediti, ozlediti ∎ la luoku unđe sa uśis, are vînațală — na mestu gde se povredio, ima modricu ♦ sin. lovi, vîtama [Por.] ♦ rum. ucide ♦ etim. < lat. occidere

uśuĭa (ĭuo ma uśuĭ, ĭel sa uśuĭe) [akc. uśuĭa] (gl. p. ref.) — (zast.) smiriti, umiriti; stišati ∎ s-a pus atîta đi rău să rupă păru đin kap șî sî sa zbată, đi lumĭa abĭa a uśuĭato — počela je tako jako da čupa kosu s glave i da se otima, da su je ljudi jedva smirili ∎ lupadară apă pi fuok, ku nađiažđe kî bîlbataĭa fuokuluĭ sa va uśuĭa — baciše vodu na vatru, u nadi da će se sukljanje plamena stišati ∎ a murit muoșu, mult a tras, akuma sa do uśuĭat — umro je čiča, mnogo je patio, sada se konačno smirio ♦ sin. ogoi [Por.]

uzgin (mn. uzgiń) [akc. uzgin] (i. m.) — (zast.) (tehn.) kajas, kaiš od uzde; dizgin ∎ ku uzgiń sa puartă kalu kînd sa kîlarĭașće, or kînd ĭe prins la kośiĭe — kajasima se vodi konj kad se jaše, ili kad je upregnut u kočije [Por.] ♦ etim. < tur. dizgin

uzuoń (mn. uzuańe) [akc. uzoń] (i. s.) — pljusak ∎ a lălă, kată kum ploaĭe uzuoń, tuornă ka ku gaļata — lele, vidi kakav pljusak, kao da sipa vedricom [Pom.] ∎ dîntr-odată s-a pus un uzuoń ku tuot, șî tuoț s-a udat fļuarkă — odjednom je udario jak pljusak, i svi su pokisli do gole kože (Ranovac) ∎ s-a lasat dă kosît, k-a veńit un uzuoń tare prăsta ĭeĭ — prekinuli su košenje, jer je udario na njih jedan jak pljusak (Rašanac) [Mlava] ∎ dăsńață a fuost mare uzuoń — jutros je bio jak pljusak (Isakovo) [Mor.]

ușă (mn. uș) [akc. ușă] (i. ž.) — vrata ∎ ușa kășî ĭe fakută đi blăń — vrata kuće napravljena su od dasaka [Por.] ♦ dij. sin. poartă [Buf.] ♦ rum. ușă ♦ etim. < lat.*ustia

ușuor (ușuară) (mn. ușuorĭ, ușuare) [akc. ușuor] (prid.) — lak ∎ astîḑ la ńima nuĭe ușuor — danas nikome nije lako ∎ luĭ lukru mĭarźe ușuor, kă la-nvațat kum trîabe — njemu lako ide posao, jer ga je naučio kako valja ∎ măĭ ușuor kîta, nu va-npinźarîț — lakše malo, nemojte se gurati ∎ ușuor ka pana — lak kao pero ∎ nuapća ușuară — laku noć ∎ a fuost ńipîkatuos, șî avut muarće ușuară — bio je bezgrešan, i imao je laku smrt ∎ lîna ĭe mult măĭ ușuară đi kît pĭaļa — vuna je mnogo lakša od kože ♦ supr. grĭeu [Por.] ♦ rum. ușor ♦ etim. < lat. levis

ușura¹ (ĭuo ușurĭeḑ, ĭel ușurĭaḑă) [akc. ușura] (gl. p. ref.) — olakšati ∎ ma durut la burtă, șî m-am tras dupa o tufă sî ma ușurĭeḑ — boleo me je stomak, i sklonio sam se iza jednog žbuna da se olakšam ∎ s-a dubarît đi pi kal, să-ĭ ușurĭaḑă la rîpă — sjahao je s konja, da mu olakša na uzbrdici ∎ mult s-a ușurat învațatu, kînd a veńit kărțîļi — mnogo se olakšalo učenje, kada su stigle knjige ♦ rum. ușura

ușura² (ĭuo ma ușuor, ĭel sa ușurĭaḑă) [akc. ușura] — (med.) poroditi se ∎ nora ńi înkarkată, șă nu pućem ĭeșî ku uoĭļi la munće, pănă nu sa va ușura — snajka nam je trudna, i nećemo moći izaći sa stokom u planinu, dok se ne bude porodila ♦ sin. nașće ♦ up. greuańe [Por.] ♦ rum. ușura

ușurĭală (mn. ușurĭaļe) [akc. ușurĭală] (i. ž.) — olakšanje, olakšica ∎ mare ușurĭală đi parinț a fuost kînd nu s-a plaćit kărțîļi șkolarĭeșć — veliko olakšanje za roditelje je bilo kada se nisu plaćale školske knjige [Por.] ♦ rum. ușureală