Arheoloski lokalitet Rudna Glava

Šira prostranstva središnjeg Balkana, sa posebnim rudarskim revirima Timočkog eruptivnog basena, Rudnika i Kopaonika, jedna su od najbogatijih arheometalurških provincija starog kontinenta. Ostavljajući za sobom razdoblje primarne zemljoradnje, metalurgija i rudarstvo na Balkanu ostvaruju samostalni razvoj, koji svedoči o kulturnoj nezavisnoti Balkana i Evrope spram uticaja koji se šire sa Bliskog istoka. Na visovima pored Dunava civilizacija metalodobne Evrope započela je nezadrživi napredak.

Eneolitska rudarska okna sa pristupnim platformama na rudniku Rudna Glava

Rano eneolitski rudnik Rudna Glava kod Majdanpeka (5000. godina pne.) primer je najstarije poznate tehnologije bakra. Istražen je 1968-1989. godine u okviru projekta Staro rudarstvo i metalurgija središnjeg Balkana, koji su vodili dr Borislav Jovanović (Arheološki institut SANU) i Ilija Janković (Muzej Rudarstva i Metalurgije u Boru). Samo tri decenije od otkrića, Rudna Glava je prihvaćena kao jedna od uporišnih tačaka evropske civilizacije.

Staru Evropu kolonizovale su populacije najstarijih zemljoradnika tokom 7 i 6 milenijuma stare ere, krećuči se sa juga Balkana ka središtu Evrope. Neolitski zemljoradnici obožavali su Veliku Majku, praroditeljku života, slaveći obnavljanje života biljnog sveta u stalnoj izmeni godišnjih doba.
Uvođenje u upotrebu prvih metala, bakra i zlata, otvorilo je novi svet podzemlja u čija skrivena bogatstva ljude uvode nova božanstva - vladaoci munja i veliki kovači ili topitelji. U skrovitim senkama prvih okana, prirodnih kanala rudnih žila kojima su rude isticale na površinu Zemlje, sreli su se prvi i poslednji put stara zemljoradnička božanstva i snažni, mladi bogovi. Oni vladaju neizmernim silama koje nagone materiju na čudesne promene: od bezobličnih blokova rude nastaje blistavi metal.
U dubini zemlje došlo je do preobražaja kružnog toka prirode u linearno vreme istorije, a uporedo sa prirodnim počeli su se rađati i tehnološki oblici. Posledice ovog preokreta možda se tek danas mogu shvatiti.

Najstarija rudarska tehnologija, upoznata u Rudnoj Glavi, razrešila je nedoumice oko porekla primarnog rudarskog i mineraloškog znanja, otkrivajući dugi i krivudavi put stvaranja nove proizvodnje. Veliku umešnost starih rudara na Rudnoj Glavi potvrđuju ispražnjena okna dubine do oko 20 metara. Velika serija kamenih batova, krupnih rečnih oblutaka od vulkanskih stena, svedoči o specijalizaciji primarnog kamenog alata za različite proizvodne funkcije. Za usitnjavanje komada rude upotrebljavani su različiti drveni klinovi, dok su alati od jelenskog roga služili prvenstveno za prikupljanje već isitnjene rude.
Kada je rudne žila bila otkrivena, oko njenog izlivnog kanala izrađena je pristupna platforma; zatim se kružnim udarima kamenih batova obešenih na uže ili kožne remene, razbijala čvrsta rudna masa. U većoj dubini pristupalo se tehnici naglog zagrevanja i hlađenja - sudovi većih zapremina iz keramičkih ostava služili su za izlivanje vode na užarene blokove rude, koji su, napukli, dalje razbijani i mrvljeni. Dobijena ruda se iznosila torbama na površinu i prenosila do obližnjih naselja. Dalja metalurška prerada ulazila je, u tom početnom razdoblju upotrebe metala, u tehnološki krug domaće radinosti.
Spoj sa iskustvom izrade kamenog oruđa i oružja vidljiv je po preslikavanju najuspešnijih oblika u novi materijal - metal. Stvaranje primarne metalurgije i rudarstva bakra izvire upravo iz činjenice povezanosti starih i novih tehnologija, koje u neprekinutom nizu nastaju jedna iz druge.

Saznanja stečena na Rudnoj Glavi, kao i na Ai Bunaru, praistorijskom rudniku u bugarskoj Trakiji, potpuno su izmenila razvojnu i hronološku kartu najstarije industrije metala u evropskoj praistoriji. Dugo je podržavano mišljenje da su se prvobitna metalurška znanja širila iz visoko razvijenih centara Bliskog Istoka, preko grčkih obala i dolina Vardara i Morave, do panonskih ravnica i gornjeg toka Dunava. Umesto toga, iz daleke prošlosti izronile su rudarske oblasti središnjeg i istočnog Balkana kao prva žarišta samostalnog razvoja metalurgije bakra.
U nastajanju novih tehnologija upadljivo je delovanje istih zakonitosti za koja se verovalo da su otkrića modernog doba: narasle potrebe za sirovinama, sakupljanje mineraloških znanja razvijene industrije kamenog i kremenog oruđa, obilje lako uočljivih i pristupačnih ruda, povećavanje delotvornosti novih metalnih oruđa, povoljne komunikacije, stalni porast potražnje metala i, na kraju, stvaranje velikih količina metala u opticaju (bakra i zlata). Ovo poslednje se može nazvati (ukoliko to dozvoljavaju današnja shvatanja proizvodnih procesa) prvobitnim tržištem metala.

Rudna Glava kod Majdanpeka nije najveći rudnik prvobitne metalurgije bakra, već arheometalurški spomenik u čijim je oknima ostala očuvana, kao otisak u svežoj glini, najstarija tehnologija rudarstva bakra. Prvobitni alati batovi - obluci, kratki pijuci - grabulje od jelenskog roga, duga i masivna koštana šila ili probojci, ostave keramičkih sudova - zatečeni su na mestu upotrebe, zaustavljeni u protoku vremena.
Kada su iscrpili karbonatne minerale bakra, malahit i azurit, dostupne tehnologiji kojom su raspolagali, vinčanski rudari ranog eneolita, napustili su rudnik. Slučaj je hteo da susedna ogromna ležišta Majdanpeka i Bora postanu isključivo odredište rudara bronzanog i gvozdenog doba, ostavljajući tako Rudnu Glavu po strani. Ovo skromno ležište gvozdene i bakarne rude - magnetita i halkopirita - ponovo su koristili, sa novom tehnologijom, rimski rudari - robovi u 3. veku posle Hrista. Stoga je zapis najstarijeg rudarstva ostao na Rudnoj Glavi čitak i razumljiv. Kao jedini sačuvan u menama milenijuma, učinio je ovo nalazište izvorom saznanja o nastajanju najstarije metalurgije bakra praistorijske Evrope.

Eneolitski rudokop bakra na Rudnoj Glavi, iako oštećen radom površinskog kopa modernog rudnika magnetita, sačuvao je sve potrebne podatke za potpunu rekonstrukciju najstarije tehnologije dobijanja karbonatnih i oksidnih ruda bakra. Suštinska vrednost tog mozaika - sakupljenog u celini - jeste jasan prikaz autohtonog, domaćeg rada i iskustva. Kao i na živopisnim gravirama starih majstora, na Rudnoj Glavi su iskrsli iz davne prošlosti vinčanski rudari nastanjeni tokom 4. milenijuma stare ere od severne Makedionije do ravnica južne Panonije. Njihova oruđa i keramika, izrađeni od lokalnih sirovina, proistekli - po obliku i stilu - iz dalekih tradicija mlađeg kamenog doba (neolita) ne pokazuju nikakve tragove stranih uticaja.

Putevi kojima se razvijalo najstarije umeće topljenja ruda i dobi janja metala najčešće su nejasni i dugi, izgubljeni ponekad u neprozirnim sumaglicama praistorije. Ali Rudna Glava je izvesno obeležila početak prvo bitnog rudarstva i metalurgije, predstavljajući ga kao zajedničko saznanje vinčanskih populacija, usađeno u privređivanje svakog naselja. Ruda je va đena u povoljnom vremenu - prolećnim ili letnjim mesecima, zatim pročišćena i pripremljena za preradu odvožena u naselja. Niz tehnoloških postu paka odvijao se u malim, priručnim topionicama i kovačnicama - od hlad nog kovanja samorodnog bakra do livenja manjih nizova masivnog bakar nog oruđa i oružja. Količina metala upotrebljena za izradu bakarnih pred meta, sačuvanih u mnogim livačkim ostavama Pločnika, izuzetno prostra nog naselja vinčanske kulture u Toplici, svedoči o ubrzanom tehnološkom napretku prvobitne metalurgije bakra.

Poboljšanje bakarnog liva upornim pokušajima za dobijanjem tvrđeg metala (dodavanjem arsena, olova i najzad kalaja), dovodi tokom 4. mile nijuma stare ere do stvaranja legure bronze, čiji su izuzetni kvaliteti očuvali njenu upotrebnu vrednost sve do današnjih dana.